Borsa sistemlerinden bağımsız olarak kendine özgü birtakım özelliklere sahip olan dünya borsaları, buralarda görev alan kişilerin çalışmalarıyla faaliyetlerini yürütür. Her ülkenin borsası yetkili kişileri bakımından değişiklikler gösterebilir.
Amerikan, Japon ve Fransız borsalarında borsaların bankalara üye olamaması, Londra Borsası’nın ise 1980’lerden itibaren bankaları üye kabul etmesi, buna rağmen İsviçre ve Alman borsalarının yalnızca bankaları üye kabul etmesi bu değişikliklerin kanıtıdır. Paris Borsası ise yalnızca Maliye Bakanlığı’nca tayin edilmiş borsa acentalarını çalıştırır.
Borsalar, belli kurallara bağlı şekilde işleyen piyasalar olduğu için düzen ve disiplin gerektirir. Fakat bu, tahmin edersiniz ki kendi kendine oluşamaz. İçeriğimizde, bu düzeni sağlayarak borsada aktif olarak görev yapanları ele alacağız.
Borsada Aktif Görev Yapanlar Kimlerdir?
Yukarıda borsa piyasasının yalnızca sandığımız üç taraftan ibaret olmadığını ve bu piyasalarda bazı sorumluluklar çerçevesinde görev alan çalışanlar olduğundan kısaca bahsettik. Şimdi, bunların kim olduğunu daha detaylı inceleyelim;
Piyasa Yapıcı
Piyasalarda yalnızca başkalarının nam ve hesabına alım-satım yapabilen broker denen görevliler bulunur. Bununla birlikte yalnızca kendi nam ve hesaplarına işlem yapabilen bazı sorumluluklarla donatılmış kişilere ise jobber adı verilir. Bunlar piyasada likidite yaratırlar.
Londra Borsası’na yeni düzenlemeler getirilmeden önce burada yalnızca broker ve jobber denen kişiler görev alırdı. Yapılan son düzenlemelerin ardından jobber’ların yerine “market maker” olarak da bilinen piyasa yapıcılar geçmiştir.
Yani, buradan hareketle borsada görev alan kişilerden birinin piyasa yapıcılar olduğunu söyleyebiliriz. Sözünü ettiğimiz bu kişiler piyasada fiyatlar düşükken alım yapar ve yükseldiğinde satarlar. Piyasa yapıcılık, borsada önemli bir faaliyettir.
Piyasa yapıcılar; hisse senetlerine talebin az olduğu dönemlerde alım gerçekleştirerek talep yaratırlar ve arzın olduğu dönemlerde de satışa geçerek arz yaratırlar. Bu kişiler sayesinde fiyatlarda değerleme oluşur ve aynı zamanda düzen sağlanır.
Kısacası, menkul kıymetlerde görülebilecek arz-talep dengesizliklerinin ardından oluşabilecek aşırı fiyat oynaklıklarını engellemek için çalışırlar.
Kendileri de yaptıkları bu işten para kazanan piyasa yapıcılar, bir kişi veya kuruluş olabilir. Her borsada farklı şekillerde piyasa yapıcılar bulunabilir.
Ülkemizin borsası olan Borsa İstanbul’da jobber ve piyasa yapıcılar gibi görevliler bulunmaz. Tüm borsa üyeleri hem başkaları hesabına (broker), hem de kendi hesabına (dealer) işlem yapabilen kişi veya kuruluşlardan oluşur. Eğer bu kişiler yeterli uzmanlık ve sermaye gücüne ulaşırlarsa piyasa yapıcı (market maker) olarak görev yapabilirler.
Specialist
Borsa sistemleri arasında yer alan Desantralize borsalarda specialist denen görevliler bulunmaktadır. Bu kişiler belli şirketler üzerinde uzmanlaşmış borsa üyeleridir. İşlem yapılan hisse senetleri üzerinde daha adil bir düzen oluşturur ve alım-satımı kolaylaştırmaya uğraşırlar.
Şirketler büyüklüklerine göre tek veya birkaç şirket olarak specialistlere bırakılmıştır. Diğer üyeler bu şirket veya şirketlerin hisse senetlerini yalnız bu specialistlere satabilir veya satın alabilir.
New York Borsası’nda yalnızca specialist’ler bulunur. İşlem saatleri açılmadan önce toplu açılış fiyatına göre bir alış bir de satış fiyatı belirlenir.
Specialistler açılış fiyatına göre bir alım bir de satış fiyatı ilan ederler. Bu fiyatlar seans boyunca belirli limitler içerisinde değiştirilebilir. Bu tip borsalarda her specialist etrafında küçük bir borsa oluşur.
Üye Temsilcileri
Borsa piyasasında üyeler dışında bir de bazı yetkililerin varlığı söz konusudur. Tüm borsalarda gerçek ve tüzel kişileri temsil eden üye temsilcileri bulunur. Üye temsilcileri borsalarda farklı isimlerle ve farklı görev-yetkiler çerçevesinde çalışırlar.
Kulisye ve Runner
Temsilciler, temsilci yardımcıları ve Fransız borsacılığında kuliste alıcı ve satıcıları buluşturan kulisyeler vardır.
Bunun dışında Amerika borsalarının üçüncü büyüğü olan Chicago Borsası’nda üye kurumun çeşitli elemanları arasında yazılı emir fişi veya talimat götürüp getiren görevliler bulunur. Bunlara runner denir. Sözünü ettiğimiz bu kişiler görev başındayken aynı renkli ceket giymek durumundadırlar.
Eksper ve Saitori
Borsalarda çalışan bir diğer görevli grubu olarak inceleyebileceğimiz eksper ve eksper yardımcıları borsa yönetimini ve bu piyasaların düzen içinde çalışmasını sağlamakla görevlidir. Bu kişiler hemen her borsada değişik isimlerle bilinirler.
Sözünü ettiğimiz bu grup içindeki en ilginç tür Tokyo Borsası’ndaki Saitori’lerdir. Tokyo Borsası’nda klasik bölümde gerçekleşen işlemler tescil edilmek üzere havuzlardan birine götürülür.
Havuz içinde ön planda Saitori adı verilen çok yetkili eksperler yapılan sözleşmeleri inceler, borsa kurallarına aykırı bir durum görmedikleri taktirde tescil etmesi için arkada bulunan katiplere verirler. Elektronik bölümde ise, Saitori’ler ekran başında işlemleri izlerler.
Borsaya Nasıl Üye Olunur?
Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) tarafından aracılık faaliyetinde bulunmak üzere yetki belgesi verilmiş olan aracı kurumlar, bankalar ve yetkilendirilmiş diğer tüzel kişiler piyasa, pazar, platform veya sistemlerin her birinde işlem yapmak için borsaya üyelik başvurusunda bulunabilirler.
Borsada işlem yapacak olan tüzel kişilerin borsa üyelik belgesi alması zorunludur. Ayrıca Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) da borsanın doğal üyesidir. Borsa üyeliğine başvuru için ödenmesi gereken aidatlar bulunmaktadır.
Borsaya üye olacak tüzel kişiler;
- Üyelik giriş aidatı,
- Üye olarak faaliyet göstermek üzere başvurdukları her bir piyasa için faaliyet aidatı,
- Üyelik aidatı yatırırlar.
Bu aidatlar Yönetim Kurulu tarafından belirlenmektedir ve Sermaye Piyasası Kurulu tarafından onaylanmaktadır. Borsaya üye olmak isteyenler borsa üyeliği için borsada işlem yapacakları piyasayı belirtmelidir. Ardından SPK’dan aldıkları yetki belgelerini noterde onaylatıp birer örnekleri alarak bir dilekçe ile borsaya başvurabilirler.
Borsalara sunulacak olan bilgi ve belgelerin tüzel kişiyi temsile yetkili olanların imzalarını taşıması şarttır.
Tüzel kişiler borsaya üye olabileceklerine ilişkin Yönetim Kurulu kararının kendilerine bildirilmesinden itibaren 1 ay içerisinde ve borsa üyelik belgesi verilmeden önce aidatlarını yatırmalı, faaliyet gösterecekleri piyasa için ilgili düzenlemelerde belirlenen teminatlarını, güvence bedelini ödemelidir. Bu süre içerisinde işlemlerini yerine getirmeyen tüzel kişinin üyelik başvurusu işlemden kaldırılır.
Gerekli yükümlülükleri yerine getiren tüzel kişinin başvurusu borsa tarafından tespit edildiği tarih, tüzel kişinin borsaya üye olduğu tarih olarak kabul edilir ve üye bu tarihten sonra işlem yapmaya hak kazanır.
Borsa Üyelerinin Uyması Gereken Kurallar
Ülkemizde SPK’dan yetki belgesi ve borsadan üyelik belgesi almış aracı kurumlara borsa üyeleri adı verilmektedir. Borsa üyesi olmak tek başına yeterli değildir. Bu da demektir ki borsa üyeleri, borsa yönetmelikleri ve mevzuatlarına göre çeşitli ilke ve kurallara uymakla yükümlüdür.
Sizlere, borsa üyelerinin uyması gereken kuralları, bunun yanında bazı görev ve yetkilerini şöyle listeleyebiliriz;
- Borsada, başkası adına ve hesabına veya kendi adına ve hesabına alım-satım yapmak.
- Kurallara göre davranmak. Bu doğrultuda mevzuatlara, borsa düzenine ve disiplinine aykırı olmamak.
- Borsa üyeleri, müşteri emirlerini kısmen veya tamamen kabul etmeme hakkına sahiptirler. Ancak nedenini açıklamak zorunluluğu olmaksızın bu durumu müşterilere ve temsilcilerine hemen bildirme mecburiyetleri vardır.
- Belirtilen dışında komisyon alamaz ve teklif edemezler.
- Borsada gerçekleştirmiş oldukları bütün işlemlerden sorumludurlar.
- Yardımcılarının ve diğer çalışanlarının görevleri çerçevesinde yaptıkları işlerden sorumludurlar.
- Yapılacak olan sözleşmelere koyulan hükümlerle borsa üyelerinin sorumlulukları kaldırılamaz.
- Müşteri ve diğer üçüncü şahıslara karşı doğabilecek mali ve hukuki sorumluluğu teminat altına alan genel ve özel mahiyetteki borsaca öngörülen sigorta ve diğer düzenlemelere uymak.
- İlgili yönetmeliklere göre öngörülen üye girişi ve yıllık aidatını, borsa payı ve diğer aidatlarını belirtilen zaman diliminde ödemek.
- Borsa işleriyle ilgili hesap ve işlemlerin borsa tarafından incelenmesi esnasında inceleme işlemlerine müsaade etmek ve inceleme elemanlarına kolaylık sağlamak.
- Borsa yetkilileri tarafından faaliyetler ile alakalı istenen her belge ve bilgiyi vermek.
- Borsa işlemleri ile ilgili yıllık faaliyet sonuçlarının, mali tabloların ve bağımsız denetim raporlarının birer örneğini yönetmeliklerde ve mevzuatta düzenlenen sürelerde borsaya iletmek.
- Borsa işlemlerine ilişkin yılsonu itibariyle düzenlenen bilançoları hesap döneminin bitimini izleyen 4 ay içerisinde bağlı bulundukları borsaya vermek.
- Yönetmelik ve mevzuatta öngörülen defter ve kayıtlar ile yönetim kurulunca kararlaştırılacak diğer kağıt ve defterleri tutmak. Gerekli belgeleri düzenlemek.
Görüldüğü gibi borsa üyelerinin uyması gereken kurallar net bir şekilde belirtilmiştir. Borsa üyelerinin yapmış oldukları borsa işleri ile ilgili hesap ve işlemlerin, borsa yetkilileri tarafından her zaman incelenebileceği unutulmamalıdır.
Borsa Üyelerinin Tutmaları Gereken Defter ve Kayıtlar
Borsa üyeleri; Türk Ticaret Kanunu ve Vergi Usul Kanunu’na göre tutmak zorunda oldukları defterlere ve belgelere ek olarak, borsada yaptıkları alım-satım işlemlerinin kaydedileceği borsa işlemleri defteri ve Yönetim Kurulu tarafından belirlenecek diğer defterleri ve kayıtları tutmak bunlarla birlikte belgeleri düzenlemek zorundadır.
Borsa işlemleri defteri ile tutulacak diğer defterlere, kayıtlara ve belgelere ilişkin usul ve esaslar Yönetim Kurulu tarafından belirlenir.
Borsada görev yapan kişilerin her zaman merak etmişimdir. Zira özellikle istanbul menkul kıymetler borsasında görev almak için dünya ekonomisini çok yakından takip etmek gerekir.