Tam adıyla 1636 Hollanda Lale Soğanı Balonu, ekonomi tarihinin ilk spekülatif balonudur. Hollanda’dan tüm dünyaya yayılan bu balon, günümüzde bitcoin ve diğer kripto paralarda görülen ani yükselişlerle bağdaştırılmaktadır. Hollanda’nın Altın Çağı’nda meydana gelen lale balonu, 1636 – 1637 yılları arasında yaşanmıştır.
Lale çılgınlığı veya spekülasyonu olarak da anılan bu balon, kendinden sonrakiler için iyi bir ölçek olmuştur. Yine de tarihin en büyük krizlerinden birisi olarak tanımlanmaktadır. İlk kitlesel çılgınlık olan lale balonu, günümüzde bitcoinin 2017 yılının başından sonuna kadar yaşadığı hızlı yükseliş için de sürekli kullanılan bir tabir olmuştur.
Şimdi lale balonu nedir detaylı bir şekilde inceleyelim ve bu çılgınlığın nedenleri ile sonuçları neler olmuş göz atalım:
Lale Balonu Nedir?
Ekonomi tarihindeki ilk spekülatif balon olarak bilinen Lale Çılgınlığı, günümüzde benzer vakalar için yapılan bir benzetme haline gelmiştir. 16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı İmparatorluğu’ndan Avrupa’ya yayılan lale, en çok Hollanda’da ilgi görmüştür.
Varsayımlara göre ilk lale dikimleri, Flaman Botanist Charles de l’Ecluse tarafından oluşturulan botanik bahçelerinde gerçekleştirilmiştir. Bu botanist, İmparator I. Ferdinand‘ın elçisi Ogier de Busbecq aracılığıyla gönderilen lale soğanlarının dikimine başlamıştır. Daha sonraları da lale popüler hale gelmiştir. Bir süre sonra lüks ve statü göstergesi haline gelmiştir.
Renk renk laleler Hollanda’nın dört bir yanına dikilmeye başlanmıştır. Lale üretimi, soğanlardan yapılmaktadır ve bir soğanın çiçek veren bir bitkiye dönüşmesi 7 – 12 yıl almaktadır. Soğan çiçeğe dönüştüğü zaman kaybolmakta ve yerine yeni bir tomurcuk ve soğan kopyası bırakmaktadır. Çizgili laleler, Mozaik virüsünün bir etkisi olarak ortaya çıkmaktadır ve yıllar geçtikçe birbirinden güzel laleler vermektedir.
Lalenin Hollanda’ya gelmesinden sonra fark edilen bu çeşitler, değerli bir varlık haline gelmesini sağlamış ve ticaretine başlanmıştır. Virüs nedeniyle çizgili lalelerin elde edilmesi sonrasında bu türler daha yüksek fiyattan satılmaya başlanmıştır. Yüksek fiyatlar talep edildikçe spekülatörler devreye girmeye başlamıştır. Fiyatların birkaç yıl içerisinde hızlı bir şekilde artması, laleye dayalı sözleşmelerin ortaya çıkması ise fiyatların daha da artmasına neden olmuştur. Sonucunda da doygunluğa ulaşan fiyatlar çakılmıştır. İşte buna lale balonu denmektedir.
Lale Balonunun Nedenleri Nelerdir?
Lale, Nisan ve Mayıs aylarında 1 haftalığına çiçek verir ve ardından ikincil tomurcuklar çıkar. Bu nedenle Haziran ayından Eylül ayına kadar satışı gerçekleşir. Spot fiyatlar da bu sırada oluşturulur. Yılın geri kalanında ise Hollanda’da tüccarlar, noter huzurunda sezon bitene kadar lale satın alacaklarını belgeleyen sözleşmeler imzalamaya başlarlar. Bu şekilde lale dayanıklı bir mal olarak kendi piyasasını oluşturur.
Tarihler 1634 yılını gösterdiğinde laleye olan ilgi daha da artar ve virüslü olanlara daha fazla talep gelmeye başlar. Bu tarihte Fransa’dan gelen yüksek talep sonrasında bir anda piyasada spekülatörler artmaya başlar.
1636 yılına gelindiğinde de Hollanda sezon sonrası lale alımını öngören sözleşmelerin işlem gördüğü future bir piyasa oluşturur. Lale ticareti yapmak isteyen kişiler, han gibi yerlerde bir araya gelmeye başlar. Alıcılar ise işlem başına yüzde 2,5 oranında 3 florini geçmemek şartıyla şarap parası adı altında ücret öderler.
Lale çılgınlığı üzerine araştırmalar yapıp kitap çıkaran Charles Mackay, 1600’lü yıllarda popülerliğin iyice artmasına dikkat çeker. Nüfusun en alt kesimlerinin bile lale ticareti yapmaya başladıklarını ve 1635 yılında 40 tane lale soğanının 100 bin florine satıldığını da Mackay’ın kitabından öğreniyoruz. Üstelik o dönemde 1 ton yağ, 100 florine satılmaktadır.
1636 yılında Hollanda’nın çeşitli kentlerinde ve kasabalarında lale ticaretine başlanmıştır. Toplumun her üyesinin lale ticareti yapması için teşvik edilmiştir. İnsanlar bu işi yapabilmek için mülklerini satmaya veya takas etmeye başlamışlardır. Yapılan araştırmalardan elde edilen bilgilere göre; bir kişi Semper Augustus soğanlarından birini almak için yaklaşık 5 dönüm vermiştir. Başka biri ise Viceroy soğanı için 2500 florin değerinde bir mal sepetini vermiştir.
Spekülasyonların artmasıyla birlikte herkes zengin olma hayaline kapılmış ve laleden başka şey konuşulmamaya başlanmıştır. İnsanlar lale tutkusunun sonsuza kadar gideceğini düşünmüş ve dünyanın her yerinden zenginler Hollanda’ya gelmeye başlamıştır. Ne fiyat istenirse vermeye başlayan zenginler sonrasında yoksullar kendilerinin de bu işten köşeyi döneceklerini düşünmeye başlamıştır.
Herkes aldığı lale soğanını, daha yüksek bir fiyattan satma planları yapmaya başlamıştır. Bu durum ise lale fiyatlarını şişirmeye yetmiştir. Uluslararası Sosyal Tarih Enstitüsü’ne göre 1 florin, 2002 yılında 10,28 Euro’nu alım gücüne eşittir. Son durumda ise 1 lale soğanı için binlerce florin ödenmeye başlamıştır.
Lale Balonu Nasıl Patladı?
3 Şubat 1637 tarihine gelindiğinde ise balonun patlama zamanı gelmiştir. Lale tüccarları artan fiyatlar nedeniyle alıcı bulamamaya başlamıştır ve lale talebi çöküşe geçmiştir. Spekülatif balon patladığı için elinde malını – mülkünü satıp sözleşme alan halk, zor duruma düşmüştür. Elinde neredeyse piyasadakinden 10 kat fazlasına alınmış sözleşmeler kalmıştı.
Lale çılgınlığı bittiğinde tüccarlar suçlanmış ve panikleyen spekülatörler hükümetten yardım istemişlerdir. Bu taleple birlikte lale alım sözleşmelerinin yüzde 10 fiyatla iptali sağlanmıştır. Ama bu tarafları memnun etmemiştir; ama memnun edecek çalışmalar sonuçsuz kalmıştır.
Sözleşme tutarlarının ödenmesini isteyen bireyler mahkemelere başvurmuş; ama yargıçlara kumar yoluyla oluştuğu söylenmiş ve ödenmemesi emredilmiştir. Üstelik sadece Hollanda’da değil, tüm Avrupa’da lale çılgınlığının bitmesinin etkileri sözlenmiştir.
Lale Sözleşmeleri ile İşlem Nasıl Yapılmıştır?
Lale fiyatlara artmaya başlamasından ve hasat mevsimlerinin iyice öğrenilmesinden sonra, laleye dayalı futures sözleşmeleri oluşturulmaya başlanmıştır. 1636 yılında lale sezonu sonrasında lale alımını öngören sözleşmelerin işlem göreceği formel bir futures piyasa inşa edilmiştir. Ticareti yapan kişiler bir araya gelmeye ve başlangıç marjı ödemeksizin birbiri ile sözleşme yapmaya başlamışlardır.
Lale sözleşmelerine dayalı ticarette, fiziki bir el değiştirme söz konusu değildir. Hollanda halkı tarafından bu işlemler, rüzgar ticareti olarak adlandırılmıştır. 30 Kasım 1636 tarihinden sonra Müstakil Hollanda Çiçekçiler Loncası, parlamento kararı ile bütün future sözleşmeleri, opsiyon olarak değiştirmiştir. Bu durum ise alıcıları laleyi sözleşme fiyatından alma zorunluluğundan kurtarmıştır ve satıcıya az bir oranda sabit bir yüzde tazmin etme şartı koyulmuştur.
Fiyatlarda artış devam ettikçe bu kurallar da değiştirilmiştir. Eğer lale fiyatı spot piyasada düşerse alıcı, sözleşme tutarının tamamını ödemek yerine bir ceza ödeyerek soğanları almaktan vazgeçebilir hale gelmiştir. Bu durum ise modern terminolojide future sözleşmelerinin opsiyon sözleşmelerine dönüştürülmesi olayıdır.
1636 yılında alınan kararlar ile yatırımcıların teklifin yasalaşacağını öngörmelerini sağlamış ve fiyatların artacağı tezi ortaya atılmıştır. Daha sonraları lale sözleşmesi satın alan bir kişinin sözleşmeyi, fiyatının sadece 1/30’una iptal edebilmesi imkanı verilmiştir. Bu nedenle de yatırımcılar gün geçtikçe artan sözleşmeleri satın almaya başlamıştır.
Bir spekülatörün 100 Hollanda guldeni karşılığında alım sözleşmesi yapıp, fiyat arttığı zaman aradaki farktan kar etmesi sağlanmış. Fiyat düştüğünde ise sadece1/30’unu ödeyerek sözleşmeyi iptal etmesi sağlanmıştır. Bu nedenle 100 Hollanda guldeni, nominal fiyata sahip bir sözleşme, aslında 1/30 Hollanda guldenine eşittir. 1637 yılının Şubat ayına ait sözleşmelerin fiyatı tavanı görmüş ve otoriteler devreye girerek sözleşmelerin ticaretine son vermiştir.
Bazı araştırmacıların tezine göre; lale balonunun patlamasından sonra zambak popüler olmaya başlamış ve insanlar yine aynı şekilde talep göstermiştir. Günümüzde buna benzer durumlar hala yaşanmaktadır. Uzmanların bitcoin için balon yorumu yapmalarının da asıl nedeni, lale çılgınlığı ile benzerlik göstermesidir.
muhteşem içerik olmuş, günümüz siyasetçilerrinin okuyup okuyup ders alması gereken bir yazı.