Piyasalar, fiyat hareketlerine hazırlıklı olmanızın yanı sıra paranızın güvende olmadığı her türlü duruma karşı da temkinli olmanızı ister. Bunlardan biri de hileli yönlendirme olarak tanımlanan manipülasyonlardır.
Manipülatör denilen kişiler, gerçekdışı durumları insanlara yansıtarak piyasalara müdahale eder ve bu sayede para kazanmaya çalışırlar. Ülkemizde yasadışı olan bu işlemi yapanlara para ve hapis cezası uygulanmaktadır. Sıkça spekülasyon ile karıştırılsa da, aslında birbirinden alakasız iki kavramdır.
Tüm olumsuz yanlarına rağmen yine de özellikle borsa olmak üzere piyasalarda sıkça karşımıza çıkan manipülasyon, temelde düşünceleri değiştirme ve davranışları etkileme amacıyla yapılır. Aşağıda, manipülasyon nedir, türleri nelerdir ve manipülatör kime denir gibi soruları yanıtladık;
Manipülasyon Ne Demek?
Kelime anlamı “yönlendirme” olan bu kavram, psikoloji ve finans alanında kullanılır. Burada ekonomideki anlamını ele alacağız. Psikolojide insanların düşüncelerini kendi istekleri dışında etkileme veya değiştirme, kendilerine yakın gelmeyen bir tarafa çekme gibi anlamlara gelir ve aslında finansta da bu anlama yakın durumları ifade eder.
Manipülasyon; piyasalarda bir enstrümanı alım ya da satım kararını etkilemeye yöneliktir ve fiyat oluşum sürecine engel olmayı amaçlar. Fiyatlar bilindiği gibi arz – talep dengesine göre oluşur ve iki değişken karşı karşıya geldiğinde bu süreç negatif etkilenir. Bu eylem gerçekleştiğinde ise bir durum “manipüle edilmiş” olur.
SPK’nın yaptığı tanımlar ışığında kısaca piyasaya ve fiyatlara müdahale etmek, insanları hileli bir şekilde yönlendirmek anlamına geldiği söylenebilir. Bambaşka bir durumu ifade eden spekülasyon kavramında ise bu tarz bir yönlendirmeden bahsetmek mümkün değildir.
Arz ve talebin serbest bir şekilde karşı karşıya gelerek fiyat oluşturmasını engellemek, insanları kandırarak bir menkul kıymet ile işlem yapmaya yönlendirmek ve menkul kıymetin fiyatının gerçeği yansıtmasını engellemek gibi durumlar ise manipülatif faaliyetler olarak karşımıza çıkabilir.
Manipülasyonlar, piyasanın şeffaf ve açık ortamını engellemekte, bu nedenle de yatırımcıların güvenlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Özellikle Borsa İstanbul gibi derinliği fazla olmayan borsalarda yapılan hileli yönlendirmeler çok daha olumsuz sonuçlar doğurabilir. Dolayısıyla burada fiyatlar kolayca etkilenebilmekte, en küçük bir müdahalenin etkileri dahi anında görülebilmektedir.
Piyasanın doğal işleyişine müdahalede bulunmak ve dolayısıyla yatırımcıların kendi iradesiyle verdiği kararları etkilemek, düşüncelerini değiştirerek bunların eylemlerine yansımasına neden olmak ahlak kurallarıyla örtüşmediğinden bu işlemler yasal değildir ve suç teşkil eder.
Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), “Sermaye Piyasasında Piyasa Dolandırıcılığı (Manipülasyon)” başlıklı yayınında bu işlemin bir suç olduğunu açıkça belirtmiş ve piyasa dolandırıcılığının çeşitli şekillerde yapıldığı bilgisine yer vermiştir.
Manipülasyon Türleri
Hem yatırımcılar hem de menkul kıymet piyasalar üzerinde yaratmış olduğu olumsuz etkilerden dolayı, hemen her ülkede manipülatif işlemlere karşı yasal düzenlemeler getirilmiştir. Bu düzenlemeler; piyasa şartlarının değişmesi, teknolojik gelişmeler gibi etkenlerden dolayı yeniden gözden geçirilmektedir. Günümüzde bu tarz yasadışı işlemler mümkün olan en güçlü şekilde engellenmeye çalışılmaktadır.
Manipülasyon, yaratmış olduğu etkiler ve yapılma amaçları nedeniyle iki farklı çeşide ayrılır. Bunlar;
İşlem Bazlı Piyasa Dolandırıcılığı
Sermaye Piyasası Kanunu’nun 107/1 maddesinde yer alan bu suçun maddi unsuru olarak “Sermaye piyasası araçlarının alım ve satımını yapmak, emir vermek, emir iptal etmek, emir değiştirmek veya hesap hareketlerini gerçekleştirmek” gösterilmektedir.
Hesap hareketlerinin yanlış veya yanıltıcı bir şekilde değerlendirilmesi yatırımcıları yanlış işlemler yapmaya yönlendirecektir ve bu nedenle hem yatırımcı parasını kaybedecektir hem de piyasaya duyduğu güven azalacaktır. Bu işlemi yapan kişiler, piyasalarda yapay fiyatlar oluşturur.
İşlem bazlı dolandırıcılık için kullanılan klasik yöntemler; kendi kendine işlemler olarak bilinen wash sales veya tarafların işlem öncesinde anlaşarak aynı fiyat ve miktardan eş zamanlı olarak girdikleri emirlerin karşılaşması (matched orders) sonucunda gerçekleşen işlemlerdir. Bu yöntemler ilk bakıldığında yasadışı olarak değerlendirilmese bile kanun hükmünde yer alan maddeler içerisinde yer aldığı için bir suçtur.
Bilgi Bazlı Piyasa Dolandırıcılığı
Yatırım araçlarının fiyatları ve değerleri hakkında hazırlanan bilgilerin, söylentilerin, haberlerin ve raporların tamamen yalan olması dışında gerçeklik payı da bulunur. Fakat bu bilgi ve haberlerin veriliş şekilleri, yorumların yapılış şekilleri başkasını hataya yöneltecek nitelik taşıyor ise kesinlikle suçtur.
Aynı zamanda bu yalan, yanlış ve yanıltıcı her türlü etkenin, yatırım aracının fiyatı, değeri ve yatırımcı kararı üzerinde etkili olmaması suç olarak sayılmamasına etken değildir. Tehlikenin oluşumuna etken oldukları için bunlar da kesinlikle suç olarak görülmektedir.
Aldatıcı olan her eylem ve söylem, etik kurallarla ters düşer. Bunu yapan kişiler fiyatları kendi istediği yöne çekmek ister. Ayrıca bilgi bazlı piyasa dolandırıcılığında eylemin temelinde finansal bilgiler yatar. Bu bilgilerin yanlış yansıtılması ise yatırımın güvenli bir ortamda yürümesi açısından son derece önemlidir.
Manipülatör Kime Denir?
Yön veren, yönlendirici anlamı taşıyan manipülatör kelimesi piyasaları manipüle edin kişiler için kullanılır. Manipülatif işlemlerde bulunanlar, SPK Kanunu gereğince suçlu kişilerdir.
Yatırımcının yalan, yanlış ve yanıltıcı haberler, bilgiler, yorumlar ile hileli yönlendirilmesi söz konusudur. Manipülatörler genellikle piyasada acemi ve küçük sermayeli yatırımcıları yalan bilgilerle yönlendirir. Ayrıca kendileri de çok bilgili ve kazanma potansiyeli fazla olan kişiler değildir. Dolayısıyla yasadışı yollardan insanları kandırarak kazançlarını artırmaya çalışırlar.
İyi bir yatırımcının yasadışı yöntemlerden faydalanmak gibi bir çabası olmayacağı gibi, aynı zamanda zaten kazançları kendisini tatmin eder. Piyasalar hakkında tam bir bilgiye sahip olmayan ve belki de fiyatları manipüle etmenin bir suç olduğundan habersiz kişiler bu tarz yöntemlere başvurarak kazanabileceğini düşünür.
Sırf kendi çıkarları uğruna başkalarının yatırım planını değiştirmeye çalışan bu kişiler, piyasaların seyrini ve işleyişini oldukça kötü etkiler. Özellikle deneyimi olmayanları hedef alan manipülatörler, çeşitli hileler ve kandırma yöntemleriyle bazen usta yatırımcıları dahi yanıltabilirler. Bunun sonucunda mağduriyet söz konusudur.
Manipülasyon Nasıl Yapılır?
Piyasaları ve yatırımcıları zarara uğratan manipülasyon, enstrümanda oluşması beklenen fiyat hareketlerini değiştirerek beklentilerin boşa çıkmasına neden olan bir durumdur. Bunu yapmak içinse manipülatörün çok deneyimli ve bilgili olması gerekmez.
Borsadan örnek verecek olursak; buraya henüz yeni adım atmış bir yatırımcının manipülasyon etkisinde kalması için manipüle eden tarafın gerçeğe en yakın şekilde oynaması ve inandırıcı tavırlar sergilemesi yeterlidir. Böylelikle yatırımcının düşünceleri karşı taraf tarafından kolayca değiştirilebilir ve istenen yöne çekilebilir.
Manipülasyon faaliyetinde bulunanların temel amacı piyasalarda durumu kendi lehlerine çevirmektir. Dolayısıyla kafa karışıklığı yaratarak kişileri fikrinden caydırmaya çabalarlar.
Yatırımcılar ise gördükleri fiyatların ve mevcut durumun gerçeği yansıttığına inanırlar ve bir terslik olana kadar da aksini hissetmezler. Çünkü fiyatlar gösterge niteliğindedir.
Yapılan analizlerde de mevcut durum baz alınır fakat manipülatörler buradaki dengeyi bozacak şekilde hareket ederler. İşte, diğer yatırımcıların kötü etkileneceği şekilde bir fiyatlanmaya neden olarak kendileri kazanmaya çabalar veya olası bir kayıptan en az zararı almak ister.
Aracı Kurumların Manipülasyona Karşı Dikkat Etmesi Gerekenler
Finansal piyasalarda işlemler, belli kurallara göre gerçekleşir. Özellikle borsa gibi kurumsal yapıdaki yatırım platformlarında her şey belli esaslar dikkate alınarak yapılır. Bu noktada manipülasyon gibi yasadışı bir faaliyeti önlemek de bir gereklilik haline gelmiştir.
Gerek yatırımcıları bireysel olarak gerekse de piyasaların işleyişini etkileyen manipülatif hareketler tespit edilmeli, ilgili yerlere bildirilmeli, kanunlar çerçevesinde cezai işlemler uygulanmalıdır. Tüm bunların da ötesinde bu tarz faaliyetler engellenmelidir.
Yatırımların en önemli oyuncularından biri olan aracı kurumlar, SPK tarafından belirlenen kriterlere uygunluk sağlamalı ve sürekli denetleniyor olmalıdır. Yatırımcıların piyasaya olan güvenlerini adeta yerle bir eden manipülatif işlemlerin önüne geçmek de yine bu kurumların görevleri arasında değerlendirilir.
İşte, aracı kurumlar manipülasyonu önlemek için şunları yapabilir;
Yapılan işlemlere ilişkin ses kayıtlarını düzenli olarak tutmak ve bunları saklamak.
- Emirleri müşteri emri formuna ve seans takip formuna düzenli olarak kaydetmek.
- Manipülatif olduğundan şüphelendiği işlemleri SPK’ya bildirmek.
- Yorum ve tavsiyelerde bulunacak kişilerin belirlenen kurallara uymasını sağlamak.
- Başkaları adına açılan hesaplar üzerinden işlem yapılmasını engellemek.
- Vekaleten yönetilen hesapları denetlemek, doğrulamak.
- Müşteriyi tanıma kurallarına uymak ve müşterinin mali durumu ile orantısız emirlerini denetlemek.
- Müşterinin bilgi ve tecrübesi hakkında bilgi sahibi olarak, bunların dışında gerçekleştirecekleri işlemleri denetlemek gibi sorumlulukları bulunmaktadır.
Konuyla ilgili daha fazla bilgi için SPK’nın sitesinde yer alan “Aracı Kurumların Sorumlulukları ve Dikkat Etmeleri Gereken Hususlar başlıklı metine göz atabilirsiniz.
Yatırımcıların Manipülasyona Karşı Dikkat Etmesi Gerekenler
Borsa başta olmak üzere finans piyasalarında yatırım yapmaya karar veren kişilerin işlem yapmaya başlamadan önce iyi derecede bilgi ve deneyim sahibi olması gerektiğine sürekli vurgu yapılır. Aynı zamanda yatırımcıların kendi işlem strateji ve tekniklerini kullanmaları gerektiği söylenir.
Manipülasyon gibi kayıp yaşamaya neden olacak durumlardan uzak durmak için kendi işlem stratejileriniz doğrultusunda ilerlemeniz büyük önem taşımaktadır.
Borsada para kazanmak için yapılması gerekenleri açıklarken özellikle yatırımcıların kendi bilgileri ve deneyimleri çerçevesinde işlem yapmaları gerektiğini belirtmiştik. Bu, birikimlerinizi diğer piyasalarda değerlendirirken de göz ardı edilmemesi gereken bir konudur.
Bununla birlikte diğer yatırımcılardan etkilenmeden kendi yatırım kararlarınızı almanız, piyasadan edindiğiniz bilgilerin doğruluğunu görmeden inanmamanız ve bunlara göre işlem yapmamanız gerektiğinden bahsetmiştik. Yapılan tüm uyarılar, bu tarz yönlendirmelerden korunmanız için önemlidir.
Piyasalar üzerinde daha önce deneyim edinmemiş ve bilgi düzeyi düşük olanların bu tarz olaylara daha sık maruz kalmasının asıl nedeni de kişinin zayıf yanlarından faydalanılarak dolandırmaya daha müsait konuma getirilmesidir.
Öte yandan yatırımda güvenin sarsılmasına neden olan manipülasyon, alınan tüm önlemlere ve uygulanan cezai yaptırımlara rağmen maalesef hala karşılaşılan bir durumdur.
Konuyla ilgili daha fazla bilgi için SPK’nın sitesinde yer alan “Yatırımcıların Dikkat Etmesi Gereken Hususlar” başlıklı metine göz atabilirsiniz.
Manipülasyonun Ne Gibi Zararları Vardır?
Hiçbir yönüyle yasal olmayan manipülasyon, ahlaki değerleri hiçe sayan bir uygulamadır. Fiyat hareketlerine müdahalede bulunularak kişilerin kandırılması söz konusudur.
Birikimlerinin finansal ortamda değerlendirmek isteyen yatırımcılar, piyasalara belli bir güven duyarak işlemlere koyulur ve bir miktar parasını buraya emanet ederler.
Manipülasyonla karşılaşmaları ise piyasaya duydukları bu güvenin bitmesine neden olur. Bununla birlikte yatırım cesaretlerini kaybedebilirler.
Ayrıca manipülatif hareketler, arz – talep dengesi üzerinde olumsuz bir etki yaratarak fiyat oluşumlarının önüne geçer. Borsa piyasasında daha yaygın olarak rastlanan bu duruma hisse senetlerinden bir örnek verecek olursak; manipülasyonla hisse değerleriyle oynamak ait olduğu şirkete yönelik bakış açılarını değiştirecektir.
Piyasada fiyatların istikrarlı oluşunu her şekilde kötü etkileyen bu eylemler, güvenli yatırım yapma imkanını yok eder. Bu açıdan değerlendirildiğinde her türlüsü zarardır ve engellenmesi gerekir.
