Enstrümanların fiyatlarının belirlenmesinde farklı mekanizmalar uygulanabiliyor. Bu nedenle spot ve serbest piyasa fiyatı gibi terimleri sıklıkla görüyoruz. Fiyat takibi yapan kişiler ise bunların ne ifade ettiğini bilmelidir.
İşlem yapılan piyasaya göre enstrümanların fiyatlarının farklı olduğunu görürüz. Örneğin; spot ile vadeli piyasa fiyatları birbirinden farklıdır. Dolayısıyla bu piyasaların ne anlama geldiğini bilmeden doğru bir takip gerçekleştirilemez.
Şimdi en çok karşımıza çıkan iki terim olan spot ve serbest piyasa tanımlarına göz atalım:
Spot Piyasa Nedir?
Yatırım araçlarının piyasadaki son fiyat üzerinden anında alım satımı ile el değiştirdiği piyasadır. Nakit piyasa olarak da adlandırılır.
Spot piyasada, enstrümanlar anında teslim prensibi ile işlem görür. Piyasa fiyatı üzerinden el değiştirirler. İşlemler, vadeli piyasaların aksine anında ödeme ve fiziki teslimat ile gerçekleşebilir.
Örneğin; kuyumcudan altın ve döviz bürosundan dolar almak, spot piyasa işlemidir. Hatta borsadan pay almak da spot piyasaya örnektir.
Spot piyasada fiyatları belirleyen ise o anki arz ve taleptir. İşlemin yapıldığı an belirlenen fiyat üzerinden en geç 2 iş günü sonra gerçekleştiği görülmektedir.
Tezgah üstü piyasa da bu tür piyasalardandır. Burada işlemler iki taraf arasında açık bir şekilde yapılır. Borsa gibi kuralları olmayan piyasalardır. Ayrıca sözleşme şartları taraflar arasında onaylanır ve standart olmayabilir.
Spot piyasalar; forex, borsa, kuyumcu, döviz bürosu ve Kapalıçarşı olarak örneklendirilebilir.
Serbest Piyasa Nedir?
Yatırım araçlarının fiyatlarını alıcı ve satıcının karşılıklı anlaşarak belirlediği piyasa türüdür. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere serbest piyasa, arz ve talep ilişkisine dayalı işlemektedir.
Serbest piyasa devlet tarafından müdahaleye uğramayan veya çok az uğrayan bir piyasadır. Yani alım, satım ve fiyat belirleme işlemleri, özgür bir rekabet içinde gerçekleşir.
Fiyatların resmi kur dışında meydana geldiği serbest piyasada, daimi bir rekabet söz konusudur. Bu nedenle tekelleşme gerçekleşmemektedir. Sağlıklı bir serbest piyasa ekonomisi için fiyat mekanizmalarının iyi işlemesi, büyük bir öneme sahiptir.
Serbest piyasa ekonomisi, iktisadi faaliyetlerin tam rekabet şartları için serbestçe yapıldığı, fiyatların piyasa tarafından belirlenip dengelendiği ekonomi türüdür. Ülkemizde 24 Ocak Kararları ile uygulanmaya başlanmıştır.
Bu tür piyasalarda, devlet müdahalesinin hiç olmadığı da söylenemez. Bu nedenle devletin pazardaki denge fiyatın ortaya çıkmasına sınırlı bir etkisi olduğu kabul edilir.
Örneğin; sahtekarlık gibi piyasaya zarar verebilecek durumlarda devletin müdahalesi söz konusu olur. Aynı şekilde işsizliğin önemli boyutta arttığı büyük ekonomik krizlerin varlığı da bu müdahaleyi gerektirir.
Bu bilgiler kapsamında serbest piyasada devletin görevi, mekanizmanın düzgün bir şekilde işlemesine katkı sağlamaktır.
Son olarak sıklıkla duyduğumuz serbest kur için de bir tanım yapalım. Dalgalı döviz kuru sistemi olarak da bilinir. Yani döviz kurunun, devlet müdahalesi olmadan piyasadaki arz ve talebe göre belirlendiği sistemdir.
Spot ve Serbest Piyasa Arasındaki Farklar
Her iki piyasanın da tanımına bir kere daha göz atarsanız farkını kolayca anlayabilirsiniz. Spot ile serbest piyasa arasındaki en temel fark, işlemlerin gerçekleştiği fiyattır.
Spot piyasada fiyat, işlemin yapıldığı o an belirlenir. Serbest piyasada ise alıcı ile satıcı arasında yapılan anlaşmaya göre belirlenen fiyat baz alınır.
Aslında iki piyasa yapısında da fiyatlar, arz ve talep prensibi geçerlidir. Elbette bu prensibin uygulanmasında bazı farklar vardır. Spot piyasada anlık arz talep söz konusudur.
Serbest piyasada ise tam rekabet koşullarına göre oluşan arz talep çerçevesinde alıcı ve satıcı anlaşması vardır.
Farklardan birisi de serbest piyasanın işlemesi için devlet müdahalesi söz konusu değildir. Ancak spot piyasalarda devletin müdahalesi ile ilgili bir sınırlama bulunmaz.
