Varant Parametreleri: Duyarlılık, Teta, Delta ve Etkin Kaldıraç Nedir?

Hisse senetlerine risk kontrollü yatırım yapmak için kullanılabilen varantlar ile ilgili bilinmesi gereken parametreler bulunmaktadır. Duyarlılık, teta, delta, etkin kaldıraç gibi isimlerle anılan parametreleri şimdi detaylarıyla ele alalım:

Menkul kıymetleştirilmiş opsiyonlar olarak tanımlanan varantlarla ilgili olarak bilinmesi gereken bazı parametreler vardır. Bu parametreler, seçim yaparken dikkat etmeniz gereken önemli noktaları oluşturmaktadır. Hangi varantı seçmeniz gerektiği konusunda kararsızsanız parametrelere göz atarak, bilgi alabilir ve doğru seçimi yapabilirsiniz. Varant nedir hala bilmiyorsanız önce bu yazımıza göz atabilirsiniz.

Varantların riskli varlıklar olduğunu belirtmiştik. Bu riskleri kontrol edebilmek ve doğru seçimi yapabilmek için beklentileriniz tek başına işe yaramaz. Varant ile ilgili bütün göstergelerin uygun olduğundan emin olmalısınız. Yüksek kaldıraç, düşük zaman değeri kaybı, yüksek duyarlılık, düşük alım – satım makası gibi tüm parametreleri inceleyerek, beklentilerinizin doğruluğunu teyit edebilirsiniz.

Şimdi varant yatırımını daha karlı hale getirmenizi sağlayacak parametrelere göz atalım:

Duyarlılık Nedir?

Duyarlılık, varant fiyatının 0,01 Türk lirası değişmesi için dayanak varlığın fiyatının ne kadar değişmesi gerektiğini göstermektedir. Yani varantın fiyatının 1 kuruş değişmesi için dayanak varlığın fiyatının ne kadar değişmesi gerektiği bilgisini vermektedir.

Varantta duyarlılık hesaplanırken, deltası ve çarpanı kullanılmaktadır. Değeri sabit değildir ve deltası değiştikçe duyarlılık da değişim gösterecektir.

Varantın duyarlılık değerinin düşük olması, dayanak varlık hareketlerine daha hızlı tepki vereceği anlamına gelir. Özellikle kısa vadeli ve gün içi alım – satım yapan yatırımcılar için önemli bir parametredir.

Örneğin; 5 kullanım fiyatlı bir ABCDE alım varantının duyarlılığı 0,02 TL olsun. Bu durumda dayanak varlık fiyatı 5 liradan 5,02 liraya çıktığında varantın fiyatı 0,01 lira yükselecektir.

Varantın Deltası Nedir?

Dayanak varlıktaki 1 birim değişimin, varantın fiyatını yaklaşık ne kadar değiştireceğini göstermektedir. Örneğin; bir ABCDE varantının deltası, 0,25 olsun. Bu durumda dayanak varlığın fiyatı 1 lira değiştiği zaman, varantın fiyatı 0,25 lira değişecektir. Aynı şekilde dayanak varlığın fiyatı 1 kuruş değiştiği zaman, varantın fiyatı 0,0025 lira değişecektir.

Dayanak varlıktaki TL değişimi ile delta çarpılarak, varant fiyatındaki TL değişimi hesaplanmaktadır. Matematiksel olarak delta, varantın fiyatının, dayanak varlık fiyatına göre birinci türevi olarak görülmektedir. Dayanak varlıktaki 1 liralık değişime karşılık, varantın değerinin ne kadar değişeceği bilgisini vermektedir.

Delta değeri, alım varantlarında pozitif değere sahipken, satım varantında negatiftir. Aynı zamanda deltası yüksek olan varantlar, dayanak varlık hareketlerine daha hassastırlar. Deltası düşük olanların ise hassasiyetleri azalmaktadır.

Alım varantları için karda varantlarda dayanak varlığın spot fiyatı, kullanım fiyatından ne kadar yüksekse varantın deltası o kadar yüksek olacaktır. Zararda olan alım varantlarında ise spot fiyat düştükçe delta da düşerek sıfıra yaklaşacaktır.

Satım varantının değeri, dayanak varlık fiyatı düştükçe arttığı için tam tersi bir ilişki söz konusu olacaktır. Alım varantının deltası her zaman 0 – 1 arasında değişirken, satım varantının deltası her zaman -1 ile 0 arasında yer almaktadır.

ABC şirketinin dönüşüm oranı 2:1 (2 varantta 1 hisse) olan alım varantı için delta örneğine bakalım:

• Cari hisse fiyatı: 11 TL
• Yeni hisse fiyatı: 12 TL
• Alım varantının fiyatı: 0,35 TL
• Delta: 0,25
• Dönüşüm oranı ile düzeltilmiş delta (Delta/Dönüşüm oranı): 0,125
• Yeni varantın fiyatı: 0,475 TL

Basit Kaldıraç Nedir?

Varantta basit kaldıraç, varant fiyatı ile dayanak varlığın fiyatı arasındaki ilişkiyi ifade etmektedir. Deltası 1’e yakın çok kârda varantlar (içsel değerli) için kaldıraç, dayanak varlık fiyatındaki yüzde 1’lik değişime, varant fiyatında beklenen fiyat değişikliğinin göstergesi olarak kullanılabilmektedir. Varantın yüzdesel değişimi, dayanak varlıktan daha yüksek olacaktır.

ABC şirketi için bir alım varantı üzerinden örnek vermek gerekirse;

• Vadeye kalan süre: 180 gün
• İşleme koyma fiyatı: 8 TL
• Dönüşüm oranı: 2:1
• Delta: 0,50
• Hisse fiyatı: 7,50
• Varant fiyatı: 0,10 TL
• Basit kaldıraç = 7,50 / (0,10 * 2) = 37,5

Çok zararda yani içsel değersiz varantlar için basit kaldıraç, yanıltıcı sonuçlar verebilmektedir. Örneğin; ABC hissesi 5 liradan işlem görsün ve kullanım fiyatı 10 lira olsun. Vade sonuna bir hafta kalmış olan bu varantın 0,01 değerinde olduğunu varsayalım. Buna göre basit kaldıraç; 5 / (0,01 * 2) eşitliğinden 250’dir.

Ama bu sonuç, ABC hissesinin yüzde 1 artışla 5,05 liraya çıkması durumunda varantın yüzde 250 değer kazanacağı anlamına gelmemektedir. Çünkü varantın kalan bir haftalık vade süresinde hissenin kullanım fiyatı olan 10 liradan daha yukarı çıkma olasılığı son derece düşüktür. Bu yüzden varant değersiz sayılacak ve daha fazla değerlenmeyecektir.

Birçok yatırımcı varant seçimi yaparken, basit kaldıracı tek gösterge olarak kullanmaktadır. Ama bu son derece riskli bir harekettir. Çok karda varantlar için anlamlı olsa bile; zararda ve başa baş varantlar için delta ve etkin kaldıraç daha iyi göstergelerdir.

Etkin Kaldıraç Nedir?

Etkin kaldıraç, dayanak varlık fiyatındaki yüzde 1’lik bir değişime karşılık, varant fiyatının yüzde kaç değişeceğinin göstergesidir. Dayanak varlık fiyatı ve değeri arasında birebir bir ilişki olduğunu varsayan basit kaldıracın aksine etkin kaldıraç, deltayı hesaba katarak daha gerçekçi sonuçlar vermektedir.

Yukarıdaki örneğimizi kullanacak olursak etkin kaldıraç; 0,50 * 37,5 eşitliğinden 18,75 olarak hesaplanacaktır.

Etkin kaldıraç, dayanak varlıktaki %1 oranındaki değişime, varant değerinin yüzde kaç oranında cevap vereceğinin bir göstergesidir.
Kaldıraçtan farklı olarak daha gerçekçi bir tablo ortaya koymaktadır. Bu nedenle yatırımcıların, değişik varantları ve potansiyel getirilerini analiz ederken, etkin kaldıracı kullanmaları daha faydalı olacaktır.

Dayanak fiyatındaki değişimler, varant fiyatını etkileyeceği için etkin kaldıraç ve delta gibi parametrelerde de değişiklik olabilir. Hareketli piyasalarda yatırımcıların bu göstergeleri düzenli bir şekilde takip etmesi gerekmektedir.

Zaman Değeri Nedir?

Zaman değeri, varant fiyatıyla içsel değeri arasındaki farktır. Dayanak varlığa direkt yatırım ile varanta yatırım arasındaki kaldıraç etkisini ve getiri profilindeki yatırımcı lehine olan asimetriyi barındırır.

Yatırımcı parasının görece küçük bir kısmıyla yatırım yaptığı için sermaye fırsat maliyetinden tasarruf etmektedir. Aynı zamanda dayanak varlığın fiyatı ne kadar değişirse değişsin, yatırımcının kaybı varanta ödediği para ile sınırlıdır. Kazanç potansiyeli teorik olarak sınırsızdır ve zaman değeri, bu iki avantajın toplam değeridir.

Örnek vermek gerekirse;

• Kullanım fiyatı 5 lira olan ve vade sonuna 4 ay kalmış olan bir alım varantında, dayanak varlık fiyatı 4 liradır ve dönüşüm oranı 1:1’dir.
• Zararda işlem gören bu varantın içsel değeri yoktur. Ama 4 aylık vade süresi olduğu için varantın bir değeri vardır. Dayanak varlık potansiyel olarak gelecek 4 ay boyunca 5 liradan yüksek bir fiyata ulaşabilir. Yani varant içsel değerli (karda) işlem görebilir. Zaman değeri, varantın değerinden içsel değerinin çıkarılması ile bulunmaktadır.
• 5 liralık dayanak varlık yerine, 0,50 liralık alım varantına yatırım yaparak açığa çıkartılan sermayenin alternatif faiz getirisi de zaman değerinin artmasını sağlar. Yatırımcı parasının büyük bir kısmını cebinde tutacağı için bu faiz getirisini mevduat gibi yollarla elde edebilir.

Zaman değeri üzerine etkili olan çeşitli faktörler vardır. Bunların başında, kalan vade süresi gelir. Daha uzun vadeli bir varant, daha değerli olacaktır. Çünkü varantın vade süresi arttıkça, karda işlem görme ihtimali de artacaktır. Buna bağlı olarak da zaman değeri yüksek olacaktır.

Pratik kural ise şudur; vade süresi uzadıkça zaman değeri artar. Vade sonunda ise zaman değeri sıfıra iner. Bu noktada, alım varantında eğer dayanak varlığın fiyatı kullanım fiyatından yüksekse varant fiyatı ile içsel değer eşittir.

İçsel değer, vade sonunda sıfır olabilir ve bu yatırımcı için önemli parametrelerden birisidir. Zaman ilerledikçe zaman değerinin azalması ise kaçınılmazdır. Bu kayıp ancak, artan bir içsel değer ile telafi edilebilmektedir.

Zaman değerine etki eden diğer faktör, oynaklıktır. Oynaklık beklentisi, dayanak varlığın fiyatındaki dalgalanmanın ölçüsüdür. Dayanak varlığın oynaklığı ne kadar yüksekse varant sahibine yarar sağlama potansiyeli ve varantın vade süresi sırasında karda işlem görme olasılığı da yüksektir. Yani oynaklık ne kadar yüksekse varantın zaman değeri o kadar yüksektir.

Zaman değeri, dayanak varlık fiyatı ile kullanım fiyatı arasındaki ilişkiye dayalıdır. Başa baş varantlar için zaman değeri, en yüksek seviyededir. Varant ne kadar zararda işlem görürse zaman değeri o kadar düşük olacaktır. Çünkü varantın vade sonunda karda işlem görme olasılığı daha düşük olacaktır. İçsel değer yükseldiğinde de zaman değeri düşecektir.

Varant, vadesinin ilk yarısında zaman değerinin yaklaşık olarak 3’te 1’ini kaybeder. Geri kalan zaman değerini de vadenin son yarısında kaybetmektedir. Bu durum zaman değeri kaybının vade yaklaştıkça hızlanarak arttığını göstermektedir.

Varantta Teta Nedir?

Teta, vadeye kalan gün sayısı ile varant fiyatı arasındaki ilişkiyi vermektedir. Yani teta, vadeye kalan zaman bir gün azaldığında varant fiyatındaki değişimi göstermektedir. Teta yerine zaman değeri kaybı tanımı da kullanılmaktadır.

Teta, zaman geçtikçe varant değeri azaldığı için her zaman negatif işaretlidir. Bir örnek vermek gerekirse;

• 5 liradan işlem gören bir ABC hissesi üzerine yapılmış kullanım fiyatı 5,50 lira, kalan vade süresi 100 gün ve dönüşüm oranı 1:1 şeklindedir. Bu alım varantının 0,28 liradan işlem gördüğünü varsayalım.
• Varantın günlük tetası yaklaşık olarak – 0,0028 lira şeklinde olacaktır.
• Dayanak varlık fiyatının, oynaklığının ve faiz oranlarının değişmediğini varsayarsak, vadesine 100 gün kala her gün değerinden 0,0028 lira kaybedecektir.

Burada ek bir bilgi vermek gerekirse; varantın zaman değeri, vade sonu yaklaştıkça hızlanarak azalacaktır. Yani vade sonuna kalan süre azaldıkça, günlük zaman değeri kaybı (teta) artacaktır.

İçsel değerli yani karda varantlar, düşük tetaya sahiptirler. Bunun nedeni, varantın değeri, daha yüksek içsel değer ve göreceli olarak düşük zaman değeri bileşenine sahiptir. Zararda olan yani içsel değersiz varantlardaysa zaman değeri, vade sonuna doğru hızlıca düşecektir.

Başa baş varantlarda ise teta en yüksek değerindedir. Vade sonu yaklaştıkça başa baş varantlarda teta, çok yüksek değerle alabilir. Zaman değeri kaybından en az şekilde etkilenmek için pratik kural ise yatırımcıların vadesi 1 aydan daha fazla olan varantlarda işlem yapmalarıdır.

Varantta Ro Nedir?

Varant fiyatının faiz oranlarına duyarlılığını gösteren parametre ro’dur. Alım varantlarında genel olarak ihraççı, yatırımcılar varantlara yatırım yapması sonrasında ilgili yükümlülüklerini yönetmek için genellikle dayanak varlığı satın alma yoluna giderler. Bu yüzden varantın vadesi boyunca ihraççı bir hisse pozisyonu taşıyacaktır. Bu pozisyonu taşımanın ise bir finansman maliyeti vardır. Pozisyonun finanse ederken oluşan faiz giderleri varant fiyatına etki edecektir.

Buna bağlı olarak bir alım varantı, faizler düşerse ucuzlayacak ve faiz yükselirse pahalanacaktır. Satım varantının ihraççısı ise genel olarak varant pozisyonunu riskten korunmak için dayanak varlığı satar. Çünkü varantın vade sonunda yatırımcıya varantın içsel değerine bağlı olarak belli bir miktar ödeme yapması gerekir.

Satım varantının fiyatı, dayanak varlık satışından elde edilen faiz gelirini kapsadığı için para piyasaları faizleri yükselirse satım varantı ucuzlayacaktır. Faizler düşerse de pahalanacaktır.

İçsel Değerli ve Değersiz Nedir?

Varantta içsel değeri anlamanın en kolay yolu, vade sonundaki duruma bakmaktır. Çünkü vade sonunda varantın değerine etki eden tek önemli faktördür. İçsel değer, dayanak varlığın spot fiyatı ile varantın kullanım fiyatı arasındaki farktır.

Kullanılabilen bir varantın içsel değeri bulunmaktadır. Örnek vermek gerekirse; 7 liranın üzerinde olan ve hisse senedine dayalı 7 lira kullanım fiyatına sahip olan bir alım varantının içsel değeri vardır. Aynı kullanım fiyatına sahip bir satım varantının içsel değeri ise yalnızca hisse 7 liranın altında işlem görüyorsa pozitif olacaktır. Aksi durumda içsel değer sıfır olacaktır.

Bir alım varantının negatif içsel değeri olamaz. Çünkü dayanak varlık fiyatı, kullanım fiyatından küçükse hisseyi doğrudan piyasadan almak daha ucuz olacaktır. Aynı şekilde satım varantında negatif içsel değer olamaz.

Varantlar, yatırımcılarına herhangi bir yükümlülük vermeden, hisse senedi üzerine bir alma veya satma hakkı sağladığı için içsel değer hiçbir zaman sıfırın altında olamaz. En kötü durumda sıfır olabilir.

İçsel değeri hesaplamak için alım ve satım varantlarında şu formüller kullanılır:

İçsel değer kavramı; kârda, başa baş ve zararda varant olarak farklı tanımlarda kullanılmaktadır. Şimdi bunları inceleyelim:

Kârda (İçsel Değerli) Varant

Karda varantlar için içsel değerli varant tanımı kullanıldığı da görülmektedir. Yatırımcılar, bir varantı kullanmaya değer olup olmadığını kendi terminolojilerini kullanarak ifade ederler.

Bir alım varantının kârda yani içsel değerli olması için kullanım fiyatının, dayanak varlık fiyatından düşük olması gerekir. Aynı şekilde bir satım varantının karda olması için kullanım fiyatının, dayanak varlık fiyatından yüksek olması gerekmektedir.

Başa Baş Varant

Alım veya satım varantı için kullanım fiyatının, dayanak varlık fiyatına eşit olduğu ya da çok yakın olduğu durumlar başa baş olarak isimlendirilmektedir. Bu varantlar ise başa baş varant adıyla anılmaktadır.

Zararda (İçsel Değersiz) Varant

Bir alım varaıntında kullanım fiyatı, dayanak varlık fiyatından yüksek olduğu durumda zararda yani içsel değersiz olduğu söylenir. Bu varantın kullanılması ise bir değer yaratmamaktadır.

Aynı şekilde satım varantında kullanım fiyatının, dayanak varlık fiyatından düşük olduğu durum da içsel değersiz yani zararda varanttır. Bir varantın karda veya zararda olmasının yatırımcının elinde tuttuğu varant pozisyonunun karlı veya zararlı olması ile bir alakası yoktur.

Karda, başa baş veya zararda terimleri, bir varantın kullanım fiyatıyla dayanak varlığının spot fiyatı arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Karda ve zararda terimleri yerine sırasıyla içsel değerli ve içsel değersiz ifadelerinin çoğunlukla kullanılmasının nedeni de budur.

İçsel Değer Üzerine Prim Nedir?

Varant değerlemesinde kullanılan en basit göstergedir. Bir alım varantının içsel değer üzerine primi, dayanak varlığın alım varantı aracılığıyla dolaylı yoldan satın alınmasının, dayanak varlığın doğrudan alınmasına göre ne kadar daha maliyetli olduğunu gösterir.

Bir satım varantının içsel değer üzerine primi ise dayanak varlığın satım varantı aracılığıyla açığa satılmasının, dayanak varlığın doğrudan açığa satılmasına göre ne kadar daha az nakit yarattığını göstermektedir.

Bir alım varantında vade dolduğu zaman yatırımcı belirlenen kullanım fiyatından dayanak varlığı alabilir. Belirlenen kullanım fiyatından dayanak varlığı satın alma hakkı için her bir dayanak varlığa karşılık varant fiyatı ve dönüşüm oranının çarpımını ödemektedir. Yatırımcı dolaylı yoldan bu dayanak varlığı almak için bu iki fiyatın toplamını ödeyecektir.

Diğer seçenek ise dayanak varlığı direkt olarak almaktır. Bu iki seçenek arasındaki fark ise alım varantının primini vermektedir. Bu bilgileri formülle göstermek gerekirse;

Varantta Oynaklık Nedir?

Varant alım satımında oynaklık, belli bir zaman aralığında dayanak varlık fiyatının yönünü ölçmez; yalnızca dalgalanmaların büyüklüğünü ölçer. Dayanak varlığın dalgalanma fiyat aralığı ne kadar genişse varant fiyatı da o kadar yüksek olur.

Oynaklık ve varant fiyatı arasındaki ilişki oldukça nettir. Dayanak fiyatındaki dalgalanma ne kadar büyükse alım varantları için dayanak fiyatının kullanım fiyatını aşma olasılığı da o kadar yüksektir. Aynı şekilde dayanak varlık fiyatındaki yüksek dalgalanma, satım varantlarında dayanak varlık fiyatının kullanım fiyatının altına inebilmesi olasılığını artırır.

Oynaklığın fazla olması, varantlarda kazanç sağlanacağını garanti etmemektedir. Keskin dalgalanmalar, dayanak fiyatının ters yönde hareket edip varantın çok zararda hale geçme olasılığını da artırır.

Yatırımcılar oynaklığı; tarihsel, içsel ve geleceğe dönük oynaklık olarak ayırt ederler. Tarihsel oynaklık geçmişteki fiyat verilerine dayanır. İçsel oynaklık ise mevcut opsiyon veya opsiyon benzeri finansal ürünlerin fiyatlarından belirlenen oynaklık olarak tanımlanmaktadır. İçsel oynaklık, varantların fiyatlandırılmasında çok önemlidir. Dayanak varlığın spot fiyatının dışında oynaklık, varantların değerini etkileyen en önemli faktördür.

Piyasada çok sık karşılaşılan olaylardan birisi de oynaklık gülümsemesidir. Çok kârda veya zararda varantların içsel oynaklığı, başa baş varantların içsel oynaklığından daha yüksektir. Bu durumun grafikte ortaya çıkarttığı şekilde nedeniyle oynaklık gülümsemesi adı verilmiştir.

Varantta Vega Nedir?

İçsel oynaklıktaki dalgalanmaların varant fiyatına etkisini yansıtan göstergeye vega denmektedir. Dayanak varlığın içsel oynaklığında meydana gelen bir değişiklikte varant fiyatının ne kadar değişeceğini göstermektedir.

Örneğin; 0,20’lik vega, dayanak varlık fiyatındaki oynaklığın %1’lik değişimde, dönüşüm oranıyla hesaplandığında varantın değeri, 0,20 lira yükselir veya düşer demektir.

Dönüşüm oranı 10:1 olan 0,3 liradan işlem gören bir varanta göre baktığımızda, içsel oynaklıktaki %1’lik yükselişte varant fiyatı 0,02 lira artışla 0,32 liraya yükselecektir.

Vega her zaman pozitif değerlidir. Hem alım hem de satım varantları için aynı şekilde hesaplanmaktadır. Yatırımcının dikkat etmesi gereken nokta ise piyasa fiyatlarının sert düşüşlerinde varantların içsel oynaklığının büyük ihtimalle yükseleceğidir. Bunun nedeni, aşağı yönlü hareketler genel olarak yukarı yönlü hareketlere oranla çok daha hızlıdır.

Bu yüzden bir alım varantının dayanak varlık fiyatındaki yükseliş bazı zamanlarda varantın içsel oynaklığındaki azalma ile dengelenir ve alım varantının fiyatı yükselmeyebilir. Yatırımcılar bu bilgi ışığında, her zaman tarihsel ve içsel oynaklık arasında sağlam bir ilişki olup olmadığını kontrol etmelidir.

Aynı dayanak varlık, benzer vade ve kullanım fiyatlarına sahip varantlarda, varant fiyatlarını birbirinden ayrıştıran, kullanılan içsel oynaklık olmaktadır. Bu nedenle yatırımcı varant seçimi yaparken, alım – satım makası ve ihraççının kredibilitesi de hesaba katarak, en düşük içsel oynaklığa sahip varantı seçmelidir.