Temeli neredeyse insanlık tarihi kadar eski olan ticari hayatın bu derece yaygın olması ödeme kolaylığına duyulan ihtiyacı artırmıştır. Yüklü miktarlarda nakit paranın her zaman bulunamaması ödeme zorluğu yaratmış ve nakit yerine geçen araçlar popülerlik kazanmıştır.
İşte, tam da bu noktada devreye giren kıymetli evraklar, ödeme aracı olarak kullanılan ve dolayısıyla maddi değeri bulunan varlıklardır. Bu önemli kavram, özellikle ticari ilişkiler açısından büyük önem taşır.
Birçok avantajlı yönü ve çeşitli özelliklere sahip olması nedeniyle sıkça merak konusu olurlar. Kendi içinde türlere ayrılırlar. Aşağıda, kıymetli evrak hakkında bilmek isteyeceğiniz her şeye ulaşabilirsiniz;
Kıymetli Evrak Nedir?
Kıymetli evraklar için genel bir tanım yapacak olursak; üzerinde hak yazılı olan ve kendisi ibraz edilmeden hiçbir hak iddia edilemeyen evraklar olduğunu söyleyebiliriz.
Devredilebilir olmaları ve parasal bir hak iddia edebilir olmaları en önemli özelliklerindendir. Bu özellikleri sayesinde kıymetli evraklar ticari hayatta büyük rol oynamaktadırlar.
Ticari hayatın olmazsa olmazı olan alım – satımları kolaylaştıran kıymetli evraklar, birçok özelliğe sahiptirler. Ödeme yöntemlerinin kısıtlı olduğu bir durumda, taraflar yalnızca nakit parayı kullanır ve bu da bazı sorunlara yol açar. Öyle ki özellikle yüksek miktarlı paraların bir anda verilmesi her zaman mümkün olmamaktadır.
Para yerine geçen kıymetli evraklar, günümüzde ödemelerin farklı yollarla yapılmasıyla daha da popüler hale gelmiştir. Üstelik bu araçlar ibraz edildikleri takdirde kişiden kişiye devredilebilme özelliği vardır.
Türk Ticaret Kanunu’nda şekil şartları açıkça belirtilen kıymetli evraklar, bu sebeple hukuki bir nitelik de taşımaktadır. Kendi içinde türlere ayrılırlar ve her biri ayrı özelliklere sahiptir.
Elinde kıymetli evrak bulunduran kişi, onu ticari veya yatırım amaçlı olarak kullanma hakkına sahiptir. Bu yönüyle düşünüldüğünde işlev bakımından da zengin olduğu söylenebilir.
Kıymetli Evrakların Çeşitleri
Kıymetli evraklar, devredilme usullerine göre ve bağlı oldukları kanuna göre çeşitlere ayrılabilirler. Ancak daha anlaşılır olması için, kıymetli evrak çeşitlerini temelde 2 başlık altında inceleyeceğiz;
Kambiyo Senetleri
Kambiyo senetleri kıymetli evrak türlerinden biri olmakla birlikte kendi içinde ayrıca üç grupta incelenir. Bono, poliçe ve çek kambiyo senetlerinin üç alt grubunu oluşturur.
Kambiyo senetlerinin söz konusu bu üç alt grubu da ibraz edildiği takdirde alacak hakkı doğurur. Bu durumdan da kambiyo senetlerinin parasal değeri olduğu anlaşılabilir.
Ayrıca, kambiyo senetlerinin alacak hakkına sahip olması hukuken garanti altına alınmıştır.
Dolayısıyla, kıymetli evrakların bir çeşidi olan kambiyo senetleri ödeme işlemlerinde hiçbir risk teşkil etmeden rahatlıkla kullanılabilir.
Şimdi, kambiyo senetleri türlerine detaylı bakalım;
Bono
Kambiyo senetlerinin bir çeşidi olan bono, ödeme aracı olarak kullanılabilir. Oldukça güvenli ve düşük risklidir. Vadeli olma özelliği ise bonoların tahvillerden ayrılmasını sağlamıştır.
Borçlu olan kişi alacaklıya bono verdiği takdirde, alacaklı olan kişi ödemesini belirtilen vade tarihinde almayı garanti altına almış olur.
Ayrıca, bonoların banka tarafından bozdurulabiliyor olmaları, bu araçların en önemli özellikleri olmasının yanı sıra ticari hayatta kullanılma oranını da artırmıştır. Banka tarafından yapılan küçük bir kesintiyle bonolar kolayca nakit paraya çevrilebilmektedir.
Çek
Kıymetli evrak çeşitlerinden biri olan çek; banka, alacaklı ve borçlu arasında imzalanır ve ödeme aracı olarak kullanılır. Devredilme özelliğine sahiptir.
Çeke sahip olan alacaklı, bankaya giderek çek üzerinde yazan tutarı çekin üzerinde yazan kişinin hesabından alabilir. Ayrıca, devredilebilir olması da çekin kullanımını artıran faktörlerden biridir.
Poliçe
Senedi düzenleyen kişi, borçlu ve alacaklı kişi arasında imzalanan bir kıymetli evrak olan poliçe; borçlu ve alacaklı arasındaki parasal ilişkiyi düzenler.
Borçlu, borcunu senedi düzenleyen kişiye veya alacaklıya ödeyebilir. Dolayısıyla, senedi düzenleyen kişi hem borçlu hem de alacaklı durumunda olabilir.
Bono iki kişi arasında imzalanıyorken, poliçede taraf sayısı üçe çıkar. Senedi düzenleyen kişiye “keşideci” denir.
Menkul Kıymetler
Menkul kıymetler, kambiyo senetlerinden farklı şekilde, yatırım aracı borsada kullanılırlar. Hisse senetleri, tahviller, hazine bonoları ve ipotekli borç senetleri en çok bilinen menkul kıymet çeşitleridir. Menkul kıymetler seçilen araca göre sabit gelirli veya değişken gelirli olabilirler. (Daha fazla bilgi için ilgili içeriğimize göz atabilirsiniz.)
Örneğin; hisse senetlerinde sabit bir gelir yokken kar payı alma hakkı bulunmaktadır. Ancak, hazine bonolarında veya tahvillerde sabit bir gelir mevcuttur ve bu gelir belirli bir faiz oranı tutarınca alacaklıya ödenir.
Faiz oranını belirleyen durum ise piyasadaki paranın miktarıdır. Piyasada dolaşan para miktarı çoksa faiz oranı az olurken, tersi şekilde piyasadaki para miktarının az olması faiz oranını artırır.
Şimdi, menkul kıymet türlerine detaylı bakalım;
Hisse Senetleri
Belirli bir sermayesi olan şirketlerin, ortaklarına ortaklıklarını belirtmek amacıyla verdikleri kıymetli evraklara hisse senedi denir.
En bilinen anlamıyla ise borsada işlem gören şirketlerin halka açık olması dolayısıyla, şirkete veya şirket ortaklarına hisse senedinin değeri karşılığı kadar para ödenmesi suretiyle ortaklık hakkı tanıyan kıymetli evraklardır. Yani, bir şirketin hisselerini aldığınızda, oraya ortak olmuş olursunuz.
Özellikle borsanın popüler yatırım araçlarından biri olan hisse senetleri, fiyatlarının nelerden etkilendiğinden özelliklerine kadar tüm detaylarıyla bilinmesi gereken bir enstrümandır. Ayrıca forexte de hisse yatırımı yapmanız mümkündür.
Tahviller
Devlet, kamu kuruluşları veya anonim şirketler tarafından çıkartılabilen borç senetleri tahvil olarak ifade edilir. Bu araçlar, tıpkı hisse senetleri gibi menkul kıymetler borsasında alınıp satılabilirler.
Tahvillerin hisse senetlerinden çok önemli bir farkı vardır; hisse senetleri şirket üzerinde mülkiyet hakkı doğururken, tahviller borç senedi niteliğinde olduklarından dolayı şirket üzerinde mülkiyet hakkı doğurmazlar.
Ayrıca, tahvillerin belirli bir vadesi vardır ve tahvil sahiplerine vade tarihine kadar belirli bir faiz getirisi sağlarlar. Bu nedenle de sabit getirili menkul kıymetler olarak bilinirler. Fakat şirket tahvillerinde getirinin sabit olmadığı bilinmelidir.
Vade süresi tahvillerde 1 yıl veya daha uzun süreli olabilmektedir. Dolayısıyla uzun vadeli yatırımlarda daha sık tercih edilirler.
Hazine Bonoları
Hazinenin kendi içindeki borç açıklarını kapatmak amacıyla çıkarttığı borç senetlerine hazine bonosu denir. Hazine bonolarının da tahviller gibi vadesi vardır ve bu süre 2 aydan az, 12 aydan daha uzun olamaz.
Hazine, çıkarttığı borç senetlerini halka veya bankalara satarak finansal açığını kapatmayı amaçlar. Hazine bonosu satın alan bir kişi, belirlenen vade sonuna kadar tıpkı tahvillerdeki gibi faiz getirisi alır. Bankalar ya da finansal piyasalardan bu araca yatırım yapılabilmektedir.
İpotekli Borç Senetleri
Taşınmaz olan bir varlığa rehin konulmasıyla birlikte elde edilen borç senetleri, ipotekli borç senedi olarak bilinir. Bu senetlerin değeri, taşınmazın değerini aşamaz. Dolayısıyla, alacaklı olan kişi, alacağını tapu siciline işlenen rehin hakkıyla garanti altına almış olur.
Menkul kıymetlerin çeşitleri olarak belirttiğimiz bu kıymetli evraklar, en çok kullanılan türlerdir. Burada bahsedilenlerin dışında da menkul kıymetler mevcuttur. Örneğin; irat senedi, varant, makbuz senetleri, konşimento da birer kıymetli evrak olan menkul kıymetlerdendir. Ancak bu senetlerin kullanımı yukarıda belirtilenler kadar yaygın değildir.
Kıymetli Evrakların Unsurları Nelerdir?
Kıymetli evrakların unsurları, hak ve senet olmak üzere iki tanedir. Fakat bu unsur her bir araya geldiğinde kıymetli evrak oluşacak diye bir genelleme bulunmamaktır.
Hakkın senetle tam olarak bit bütünlük sağlaması ve bu iki unsurun birbirinden bağımsız düşünülememesi gerekir. Eğer, hak senetten bağımsız şekilde ileri sürülebiliyorsa bu durumda kıymetli evrakın varlığından söz edilemez ve adi senet olarak adlandırılır.
Hak, senetle bütünleştiğinde alacaklı taraf açısından daha güvenli olmaktadır. Öyle ki bu durumda alacağın tahsil edilmesi ya da devir işlemleri sağlam bir temele bağlanmış demektir.
Bunların yanı sıra maddi ve manevi unsurlara bakmakta da fayda vardır. Bir kağıda yazılı olması maddi unsuru ifade ederken, manevi unsuru ise irade beyanının gerekliliğidir.
Kıymetli Evrakların Özellikleri Nelerdir?
Ödeme kolaylığı sağlaması ile bilinen kıymetli evrakların en önemli özelliği para yerine geçiyor oluşlarıdır. Bunun dışında birçok özellikleri vardır;
Sınırlı Sayıdadırlar
Kıymetli evrakların en önemli özelliklerinden biri, belirli bir sayıda üretilmiş olması veya sayı sınırının bulunmasıdır. Bu nedenle de kıymetli olarak görülürler.
Kambiyo senetleri, Türk Ticaret Kanunu’na göre belirli sayıda üretilmişlerdir ve daha sonradan tekrardan üretilemezler. Ancak hisse senetleri gibi menkul kıymetlerin belirli bir sayısı yoktur ve tekrardan ihtiyaç duyulduğu takdirde üretilebilirler.
Ödeme Yükümlülüğü Getirirler
Özellikle bono, çek ve poliçe gibi kıymetli evrakların imzalanması durumunda üzerinde yazan miktarın kesinlikle alıcıya, yani kıymetli evrakı elinde bulunduran kişiye imzalanan kişi tarafından ödenmesi gerekir. Burada asıl önemli olan husus, iki kişi arasındaki imzalama sebebinin önemsiz olduğudur.
Yani, sadece birine güvenerek borçlu olunan miktardan daha fazla miktarın kıymetli evrak ile ödeme garantisi verilmesi hukuki olarak bir anlam ifade etmez.
Örneğin,100.000 TL değerinde bir ev almak üzeresiniz ve ev sahibiyle aranızda bir anlaşma yapıyorsunuz. 10.000 TL tutarındaki miktarı o an ödeyemiyor ve üzerinde 50.000 TL miktar yazan çek imzalıyorsunuz. Bununla birliktesözlü olarak 10.000 TL ödendiği takdirde çekin geri alınması konusunda aranızda anlaşıyorsunuz.
Böyle bir durumda, aranızdaki anlaşmadan bağımsız olarak 50.000 TL borçlu duruma düşmüş olursunuz ve çekin sahibi olan kişi 50.000 TL’yi sizin banka hesabınızdan tahsil edebilir. Dolayısıyla, kıymetli evraklar özel sebeplerden bağımsız olarak işler.
Şekil Unsurlarına Bağlıdırlar
Kıymetli evraklar, şekil unsuruna bağlı olan evraklardır. Kambiyo senetlerinde ve menkul kıymetlerde şekil unsuruna uyulması kesinlikle önem arz etmektedir. Usulüne uygun olmayan bir kıymetli evrak hukuken geçersiz sayılır ve karşılığında bir alacak hakkı doğurmaz. Yani, hukuki şekil şartlarına uyum sağlamayan kıymetli evrakların bir geçerliliği yoktur.
Devredilebilirler ve Alacak Hakkı Doğururlar
Kıymeti evraklar devredilebilen ve alacak hakkı doğuran ödeme araçlarıdır. Bu sebeple günümüzde ticari hayatta büyük önem taşırlar ve ödeme işlemlerinin kolaylaştırılması bakımından ticari hayatta büyük katkı sağlarlar.
Senede Bağlı Olup Senet Niteliği Taşırlar
Hangi türde olursa olsun her kıymetli evrak bir senet niteliği taşımak durumundadır. Buna rağmen her senedin bir kıymetli evrak olması gibi bir durum söz konusu değildir.
Senedi düzenleyen kişi açısından bağlayıcı biçimde açıklanmış bir irade beyanının var olmasıi senetlerin temel şartıdır. Senetler çeşitli şekillerde düzenlenebilir.
Kıymetli evraktan söz edebilmek için senette bir hakkın temsil edilmesi gerekmektedir. Hatta senet ile hak bir bütün olarak düşünülebilir.
Direkt Nakde Çevrilebilirler
Ticari işlemleri kolaylaştırma özelliği olan kıymetli evrakların para yerine geçtiğinden söz etmiştik. Bu da alım – satım esnasında ihtiyaç duyulan nakit ihtiyacını gidermektedir.
Senetler, sahiplerine bazı haklar tanır fakat bu belirtilen hususlara uyum sağlandığında geçerlidir. Dolayısıyla para yerine geçecek senetlerin özelliklerinin kullanıcı tarafından tam olarak bilinmesi gerekir.
Kıymetli Evrakta Devir Şekilleri
Kendi arasında türlere ayrılan kıymetli evraklar devredilme şekillerine göre de sınıflara ayrılır.
İşte, devir şekillerine göre kıymetli evrak türleri;
Nama Yazılı Senet
İlk alacaklının adının üzerinde yazdığı, aynı zamanda ilk alacaklının emrine kaydını içermeyen senet türüdür. Hukuki açıdan emre yazılı senetlerin dışında tutulurlar.
Yatırım fonu katılma belgesi, banka bonosu, banka garantili bono, finansman bonosu gibi araçlar haricinde kalan bütün kıymetli evraklar nama yazılı senet grubu içerisinde yer alabilmektedir.
Emre Yazılı Kıymetli Evraklar
Bu kıymetli evrak türünde senedin ilk alacaklısının adı yazar. Bununla birlikte onun emrine kaydı taşıyan senetler olarak bilinir. Başka bir şekil belirtilmediği sürece hukuken emre yazılı kıymetli evrak yerine geçer.
Emre yazılı kıymetli evraklarda, kıymetli evrakın cirosunun yazılması ve teslimi esastır. Bono, poliçe, çek, makbuz senedi ve varant emre yazılı senetler olarak kabul edilir.
Hamiline Yazılı Kıymetli Evraklar
Bu kıymetli evrak çeşidinde senedin hamili (elinde bulunduran) kimse hak onundur. Bu türün devredilmesinde özel bir şekil şartı aranmamaktadır.
Bono ve çekin hamiline yazılması gibi bir durum yokken, çekte aynı durum geçerli değildir. Hamiline yazılı kıymetli evrakların devri diğerlerine kıyasla oldukça basittir.
Sonuç
Günümüzde gelişen ticari hayatla birlikte, alım – satım işlemleri eskisinden daha önemli hale gelmiştir. Hal böyle olunca ödeme işlemlerinde kolaylık olması açısından farklı yöntemlere başvurulmuştur.
Ödeme çeşitliliğinin olmadığını düşünürsek, bir ticari işlemde alış ve satışlar yalnızca nakit para üzerinden yapılabilecekti.
Ancak belirli bir miktarın üzerindeki nakit paraların nakit olarak ödenme zorluğu ve nakit olarak ödenmesi gereken paranın alıcının elinde bulunmaması, nakit yerine geçen başka evraklara duyulan ihtiyacı artırmıştır. Bu durumda ödeme yöntemlerinin çeşitlenmesi bir zorunluluk olmuştur.
İşte bu gibi durumlarda kıymetli evrakların gerekliliğinden söz edebiliriz. Kıymetli evraklar; ödeme aracı yerine geçen, devredilebilen ve dolayısıyla maddi değere sahip olan evraklardır.
Örneğin, elinde nakit parası olmayan bir kişi eğer kıymetli evrak çeşitlerinden biri olan çeke sahipse, ödeme aracı olarak çeki kullanabilir ve ticari hayatında hiçbir aksama olmadan yeni yatırımlarına devam edebilir. Dolayısıyla, ticari hayatın aksamadan işlemesi açısından kıymetli evrakların önemi çok büyüktür.
