Borsa Emirleri Nelerdir? Nasıl Verilir?

Başarılı bir şekilde yatırım yapmak için alacağınız pozisyonların piyasalara iletimi aracı kurumlarca gerçekleşmelidir. Bu içeriğimizde borsa emirleri nelerdir, nasıl verilirler gibi konulara açıklık getireceğiz.

Yatırım işlemlerinde seçimi oldukça önemli olan aracı kurumlar, yatırımcının kararına bağlı olarak alacağı pozisyonları piyasaya iletmekle görevlidir. Borsa emirleri olarak bilinen bu iletiler, kazanç ya da kayıp durumunuzu etkiler.

Kurumsal olma özelliği ile öne çıkan borsalar, diğer finans piyasalarından daha farklı bir emir iletim sistemine sahiptir. Hiçbir yatırımcı emirlerini direkt olarak piyasalara iletme ayrıcalığına sahip değildir. Öncelikle piyasalara uygun olup olmadığına bakılır.

Müşteri emri, alıcı ve satıcılar tarafından aracı kurumlara iletilen emirlere karşılık gelirken; borsa emri ise müşterilerden alınanları piyasalara iletmekle görevli olan aracı kurumların emirlerini ifade eder. Aşağıda, konu hakkında tüm merak ettiklerinize cevap bulabilirsiniz.

Borsa Emirleri Nelerdir?

Emir işlemlerinde fiyat tespitleri farklı şekillerde yapılır ve bu işlemler değişik deyimlerle ifade edilir. Sizlere, emir türlerini listeleyip bunlar içinden önemli olanlarını açıklayacağız;

• En İyi Fiyatla Emir
• Limit Fiyatlı Emir (LFE)
• Piyasa Emirleri (Market Order)
• Piyasadan Limite Emirler (Market to Limit Order)
• Dengeleyici Emirler (Imbalance Orders)
• Koşullu Emirler
• Kotasyon Emirleri
• Orta Nokta (Mid-Point) Emirleri
• Ağırlıklı Ortalama Fiyat (AOF) Emirleri
• Küsuratlı Emirler
• Açığa Satış Emirleri

En İyi Fiyatla Emir

Bu tür, eğer seans başlamadan gelmişse hiç beklemeden ilk kayda geçen fiyat ile ya da açılış fiyatı ile yerine getirilir. Eğer borsa seansının başlamasından sonra gelmişse geliş anından itibaren oluşan imkanlar dikkate alınır ve bu çerçevede gerçekleştirilir.

Limit Fiyatlı Emir (LFE)

Fiyat ve miktarın belirtildiği türleri ifade eder. Bu emir verildiğinde kısmen veya tamamen işlem gerçekleştirilemeyebilir. İşte, bu durumda gerçekleştirilmeyen bölümü yatırımcının bekleyen (pasif) emir hanesine yazılır.

En sık tercih edilen türlerden bir tanesi limit fiyatlı olandır. İşlemin gerçekleştirileceği fiyatın belirleyicisi yatırımcıdır. Yatırımcılar fiyatları alımlarda en yüksek, satışlarda ise en düşük olacak şekilde belirler.

Limitli emirler alımlarda; borsada oluşan fiyat, istenen fiyatın altında veya eşit ise gerçekleşir. Satışlarda ise oluşan fiyat istenen fiyatın hemen üstünde veya eşit olduğunda anında yapılır.

Bu tür işlemlerde satışlarda limitin çok yüksek ve alımlarda fazla düşük tutulması durumunda; belirtilen fiyata ulaşılmasına az kala seans bitebilir ya da borsanın havası değişebilir. İşte, tam da bu durumda üye ve müşteri arasındaki karşılıklı güven ilişkisinin önemi ortaya çıkar.

Müşteri, duruma göre aracı kurumdan esnek davranmasını isteyebilir ya da duruma uygun davranmasını talep edebilir. Limitli emirde satışa yazılan fiyatlar aşağı doğru; alıma yazılan fiyatlar yukarı doğru hafifçe değiştirilerek “iyileştirme” yapılır.

Piyasa Emirleri (Market Order)

Fiyat belirtilmez. Belli olan tek şey miktardır. Bu türde dikkat edilen temel husus emir miktarının karşılanıp karşılanmadığıdır. Karşılanana kadar karşı taraftaki en iyi fiyatlılarla eşleşir ve işleme alınırlar.

Bu türde yalnızca kalanı iptal et (KİE) biçiminde girilebilirler. Eğer karşı taraf ile eşleşecek emir kalmazsa, emrin kalan kısmının otomatik iptali gerçekleşir.

Bir piyasa emri belli bir süre geçmesine rağmen işleme dönüşmemişse seansın sürekli işlem veya takip eden fiyat bölümüne aktarılmadan iptal edilir.

Piyasadan Limite Emirler (Market to Limit Order)

Tıpkı piyasa emirleri gibi fiyatsız olarak girilirler. İşleme dönüşmesi için karşı taraftaki en iyi fiyat kademesinde bekleyen emirlerle eşleşmeleri gerekir.

Emrin işleme dönüşmeyen kısmı gerçekleştiği son işlem fiyatını alır ve limit fiyatlı haline gelir. Emir defterine pasif olarak kaydedilir.

Dengeleyici Emirler (Imbalance Orders)

Açılış ve kapanış gibi bazı seanslarda tek fiyat yöntemi uygulaması esastır. Fiyat belirlemede hesaba katılmayıp belirlenen eşleşme fiyatı seviyesinde karşılanmadan kalan emirler ve işlem yapmak üzere girilenleri ifade eder. Bu durumda eşleşmeden kalan dengeleyici emirlerin iptali gerçekleşir.

Koşullu Emirler

Fiyatlarla alakalı beklenen koşulların tam olarak sağlanmasıyla aktif hale gelen ve işleme dönüşebilen tipi ifade eder.

Koşullu emirler dört farklı biçimde verilebilir. Bunlar;

• Miktar koşullu
• Fiyat koşullu
• Zaman koşullu
• Kısmi görünme koşullu emirlerdir.

Kotasyon Emirleri

Bu türler, limit fiyatlı alış-satış emirlerinden meydana gelir. Yalnızca piyasa yapıcı-likidite sağlayıcı üyelerin bu emri girme hakkı vardır.

Kotasyon emri, kotasyonu oluşturan alış ve satış emrinden oluşmaktadır. Bu türdekilerin tamamı iptal edilebileceği gibi alış ve satıştan oluşan iki taraftan yalnızca birinin iptali de mümkündür.

Açığa Satış Emirleri

Sermaye piyasasında sahip olunmayan araçlar için verilen satış emirlerini ifade eder. Bunlar SPK ve yasal düzenlemeleri çerçevesinde yapılan açığa satış işlemlerine yönelik verilenleri ifade eder. Herhangi bir fiyat kaydı oluşturulmaz. Üye olan şahıs, davranışlarında özgürdür.

Emirler konusunda daha fazla bilgi edinmek için Borsa İstanbul’un web sitesindeki ilgili sayfayı ziyaret edebilirsiniz.

Borsa İstanbul Piyasalarına Özgü Emirler

Borsa İstanbul’da emir türlerinin ayrımı piyasalara göre yapılmış ve fiyat marjları ile birlikte belirtilir. Bu piyasalar şunlardır;

• Pay piyasası,
• Gelişen işletmeler piyasası,
• Borçlanma araçları piyasası,
• Vadeli işlem ve opsiyon piyasası

Şimdi, bu dört piyasa hakkında daha detaylı bilgilere bakalım;

Pay piyasalarındaki emir tipleri, normal ve özel emirler olmak üzere ikiye ayrılır. İşlem birimi 1 lot ve katlarından oluşan, küsuratsız olanlar normal emirleri ifade etmektedir.

Normal emirler kendi arasında dört gruba ayrılır. Hepsinde bir fiyat limiti vardır. Bunları ve özelliklerini şu şekilde açıkladık;

• Kalanı iptal et emirleri, fiyat ve miktarın bellidir. Fakat eğer hiçbir işlem yapılmazsa tamamı ya da işlem görmeyen kısmı iptal edilir. Böylelikle bekleyen emir hanesine yazılmamış olur.
• Özel limit fiyatlı emirler, emir miktarı sıfır olan, yalnızca fiyatın belli olduğu emir türleridir. Sisteme girildiğinde işlem gerçekleştirilmezse bekleyen emir hanesine yazılmazlar. Direkt olarak iptal edilirler.
• Özel limit değerli emirler, özel limit fiyatlı emirlere belirli bir tutar sınırı konulmuş olanlara denir. Miktar yine sıfırdır ve fiyat belirlenmiştir. Emre en fazla yazılmış değer Türk Lirası türünden yazılır. Emir miktarını maksimum değer limiti belirler. Bekleyen emir hanesine yazılmazlar.
• Kapanış fiyatlı emirler, kapanış seansı süresinde yalnızca miktar belirterek girilirler. Açılış fiyatlılarda olduğu gibi fiyat yazılmaz. Kapanış seansında işleme alınırlar.

Pay piyasasında işlem gören bir diğer türün özel emirler olduğunu söylemiştik. Bu türler Borsa Yönetim Kurulu tarafından, menkul kıymetler bazında belirlenen pay sayısını aşmış ve başka bir özel emir ile eşleşen Borsa İstanbul yetkilisinin onayına sunulan bölünmez bir bütün olarak işlem görürler.

Borsa İstanbul, özel emirler için şöyle bir tanım yapmıştır;

Aşağıda, özel emir türlerinden bahsettik;

• Günlük emirler, girildiği seans sonuna kadar sistemde işlem görmek için tutulurlar. İptal edilmesi için seans sonuna kadar işlem görmemiş olması gerekir. Eğer aksi belirtilmezse sistem tarafından tümü  günlük olarak görülür.
• Anlık emirlerde emrin sisteme girilmesiyle birlikte mümkün olan miktar karşılanır. Kalan kısım pasife yazılmadan iptal edilir.
• Tarihli emirlerde, verilen emir belli bir tarihte sisteme girilir. Girildiği gün geçerlidir. İlk seansta girilenler, ikinci seansta da geçerli olur. Fakat emir ikinci seansta gerçekleşmiyorsa gün sonunda iptali gerçekleşir.

Gelişen işletmeler piyasasında kullanılan emir tipleri ve pay piyasasında kullanılan tipler aynıdır. Vadeli işlem ve opsiyon piyasasında (VİOP) kullanılan ve sisteme girilecek emirlerde, iki fiyat belirleme yönteminden birinin seçilme zorunluluğu vardır. Bu iki fiyat belirleme yöntemi şunlardır;

• Limit (LMT), belirlenen limit fiyat seviyesine kadar işlem gerçekleştirmek için kullanılan yöntemdir.
• Piyasa (PYS), emrin girildiği anda ilgili sözleşmede piyasada bulunan en iyi fiyatlılardan başlayarak emrin karşılanması amacı ile kullanılan yöntemdir.

Aşağıda listelediklerimiz borçlanma araçları piyasası içinde bulunan pazarlardır;

• Kesin alım – satım pazarı,
• Repo – ters repo pazarı,
• Menkul kıymetler tercihli repo pazarı,
• Pay senedi repo pazarı,
• Nitelikli yatırımcıya ihraç pazarı,

Son olarak VİOP’ta kullanılan emir türlerine bakalım;

• Kalanı pasife yaz (KPY),
• Gerçekleşmez ise iptal et (GIE),
• Kalanı iptal et (KIE),
• Şarta bağlı (SAR)

Bu konu hakkında daha detaylı bilgi edinmek için Borsa İstanbul’un resmi web sitesindeki ilgili sayfayı ziyaret edebilirsiniz.

Vadeli işlem ve opsiyon piyasasında emir süreleri ise; seans (SNS), günlük (GUN), iptale kadar geçerli (IKG) ve tarihli (TAR) olarak belirlenmiştir.

Borsada Emirler Nasıl İletilir?

Alıcı veya satıcı taraf alım-satım emirlerini aracı kurumlara iletir. Müşterilerin bu işlemi yazılı, sözlü (telefonla) veya internet aracılığıyla yapma imkanı vardır. Ardından aracı kurumlar aldıklarını değerlendirir, borsa piyasasına uygun olacak şekilde düzenler ve ardından piyasalara iletimi gerçekleştirir.

Bahsettiğimiz tüm bu işlemler, borsadakilerin forex piyasasına kıyasla daha geç iletilmesine neden olur. Yukarıda emirlerin ne olduğundan kısaca bahsetmiş olsak da, bu türlerin müşteri tarafından verilenlerin yönetmeliklere uygun şekilde düzenlenmiş hali olduğunu bilmeniz gerekir.

Bu tarz emirler borsaya hitaben düzenlenirler ve bu da borsa görevlilerine iletileceği anlamına gelmektedir. Ayrıca bunların iletimi yazılı biçimde yapılır.

Borsa Emirlerinin Gerçekleşme Aşamaları

İnternetin hayatımızın her alanına hakim olduğu günümüzde emirler internet üzerinden rahatlıkla verilebilir. Üstelik bu oldukça kolay bir işlemdir.

Tıpkı kullandığınız mobil bankacılık uygulamalarında olduğu gibi borsa yatırım hesabına giriş yaparsınız. Ardından yatırım yapmak istediğiniz aracı seçer ve işlem yapmak için emir verirsiniz.

Birazcık şanslıysanız ve doğru işlemleri doğru şekilde uyguladıysanız kazanç fırsatı gördüğünüz herhangi bir yatırım aracını düşük fiyattan alıp yüksek fiyata satarak kazanç elde edebilirsiniz. Fakat bir kez daha altını çiziyoruz ki bunun için doğru zaman ve seviyelerden alım-satım emirleri vermeniz gerekir.

Verdiğiniz emirlerin piyasaya ulaştırılma şekli iki aşamalıdır. Bunu şöyle açıklayabiliriz;

Kendinizi bir yatırımcı olarak düşünün. Sizin bir yatırım aracını almak için verdiğiniz emir aracı kuruma iletilir. Bu, daha önce de açıkladığımız gibi müşteri emridir. Aracı kurum bunu sizin için piyasaya iletir. Burada aracı kuruma güveninizin tam olması çok önemlidir.

Aracı kurum sizden aldığı emri piyasaya uygun bir hale getirdiğinde emriniz borsa emri haline gelir. İşlemlerin akışı bu şekildedir. Eğer verdiğiniz alım-satım emirleri birbiriyle eşleşirse yatırımınızı hesabınızda görebilirsiniz.