Borsa Türleri Nelerdir? İş Kollarına Göre Nasıl Ayrılır?

Borsa işlem gören yatırım aracına göre çeşitli isimler almaktadır. Bu yazımızda birbirinden farklı borsa türleri hangileri, özellikleri nelerdir konularına yer vereceğiz.

Ticaretin olmazsa olmazlarından borsa, kendine özgü birtakım kurallara bağlı olduğu için kurumsal özellik kazanmıştır. Kıymetli evraklar ve ticari malların alınıp satıldığı bu piyasaların işlem hacmi oldukça geniştir.

Borsanın ilk temelleri Roma İmparatorluğu döneminde atılmıştır. Günümüzde teknolojinin gelişmesiyle birlikte yatırımcılara farklı araçlarla yatırım yapma olanağı sunulmuştur. Hal böyle olunca da bu piyasa tek bir türle sınırlı kalmamış ve çeşitlere ayrılmıştır.

Deniz ticaretiyle başlayıp zamanla hisse senetlerinin alınıp satılması, hisse senedinin borsalarla birlikte anılmasına neden olmuştur. Fakat yıllar içinde gelişim ve değişim gösteren borsalara ilişkin pek çok detay mevcuttur. İçeriğimizde bunlardan bahsedeceğiz;

Borsa Türleri Nelerdir?

Bildiğiniz gibi borsa piyasalarında farklı araçlar işlem görür. İşte, borsalar işleme alınan yatırım araçları arttıkça, yapılan işlemin çeşidine göre farklı isimler almaktadır. Yatırımcı istediğini seçmekte özgürdür.

Borsanın kendi içinde beş türe ayrıldığını söyleyebiliriz. Bunlar 15. yüzyıldan günümüze kadar zaman içinde oluşmuştur. Şimdi, sözünü ettiğimiz türler ve özellikleri hakkında bilgilere göz atalım;

Menkul Kıymetler Borsası

Borsa dendiğinde genel olarak bizlere çağrıştırdığı ilk tür menkul kıymetler borsasıdır. Yatırımcıların en fazla işlem yaptığı türlerden bir tanesi budur.

Önce bu borsa türünün geçmişine kısa bir göz atalım: Sermaye piyasaları, birincil ve ikincil piyasalardan meydana gelir. Borsalar, ikincil piyasada yer alır.

Hisse senetlerinin ihraç edilmesine dair işlemler birincil piyasada yapılır. İhracı yeni gerçekleşmiş hisse senetlerinin el değiştirme işlemlerinin ise ikincil piyasalarda yapıldığını söyleyebiliriz.İşte, ikincil piyasaların alım satım işlemlerini kapsamasından dolayı bu tür sermaye piyasalarından ayrılmış ve böylelikle menkul kıymet piyasaları meydana gelmiştir.

Şimdi, menkul kıymetler borsası hakkında bilmeniz gerekenleri açıklayalım;

Kamu kurumları veya şirketlerin sahip olduğu hisse senetleri, tahviller, bonolar ve kuponlar menkul kıymetleri oluşturur. Bir yatırımcı, borsa piyasalarında işleme alınan bu araçları alıp satarak işlem yapabilir. Değerli kağıtlar ile işlem yapılmak isteniyorsa menkul kıymetler borsası tercih edilmelidir.

Yatırımcının menkul kıymetler borsasında işlem yapıyor olması onun mutlaka kar elde etme amacı güttüğünü gösterir. Aslında kar amacı, menkul kıymetler piyasalarının temelini oluşturan hisse senetlerine çok daha fazla hakim olmuştur.

Menkul kıymetler borsası; kıymetli kağıtlar borsası ya da hisse senetleri borsası gibi isimlerle de anılabilir. Bu borsada yalnızca hisse senetlerinin işlem gördüğü düşünülmemelidir. Tüm değerli kağıtlar burada işleme alınır.

Menkul kıymetler borsasında işlem gören yatırım araçlara arasında hisse senetleri, en yüksek hacimliler olarak öne çıkar.

Bono ve tahviller ise sıralamada bunlardan sonra gelir. Fakat bir yatırımcı için hisse senetlerinin bono ve tahvillere kıyasla daha yüksek risk taşıdığı unutulmamalıdır. İyi bir bilgi birikimi ve deneyime sahip olunmalıdır.

İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’na (İMKB) ilişkin yönetmelik 18 Aralık 1985 tarihinde yayınlanmıştır. Sonradan yapılan bazı değişikliklerden sonra İMKB çalışma şartları oluşturulmuştur.

5 Nisan 2013 tarihine kadar İMKB olarak kalmış, ardından İstanbul Altın Borsası ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nı da bünyesine katarak günümüzde faaliyetlerini sürdüren Borsa İstanbul haline gelmiştir. Burası ülkemizin tek menkul kıymetler borsasıdır.

Peki, bir yatırımcı hangi şartlar oluştuğunda menkul kıymet borsalarında işlem yapabilir? Gelin, bunlara göz atalım;

• Menkul kıymetler borsasında yatırımcıların doğrudan alım-satım işlemi yapma hakkı yoktur. Aracı olmadan işlemlerin gerçekleştirilmesi mümkün değildir.
• Borsa emirleri başlıklı yazımızda da belirttiğimiz gibi yatırımcılar alım-satım emirlerini aracı kurumlara iletmek durumundadır.
• İşlemler borsa üyelik belgesi bulunan aracı kurumlar tarafından borsa piyasasına uygun hale getirilir.
• Aracı kuruluşların gerçekleştirdiği aracılık faaliyetleri kapsamında yapılan işlemler sonunda emirlerin karşılıklı olarak eşleşmesi gerekir.

Vadeli İşlem Borsaları

Borsalar, yapılan alım – satım işlemlerinin vade ve teslim sürelerine göre vadeli ve vadesiz olmak üzere ikiye ayrılır.

Vadesiz işlemlerde alım – satımların yapıldığı malın değeri güncel fiyat üzerinden belirlenir. Alım – satımı gerçekleşen mal veya kıymetli evrakın teslimi 2 iş günü içerisinde gerçekleşir.

Vadeli işlemlerde ise sözleşmeler söz konusudur. Bu sözleşmelerde mal veya kıymetli evrakın satışının yapılacağı zaman ile fiyat belirtilir. Bunlara vadeli işlem sözleşmesi denilmektedir ve alıcı – satıcı arasında anlaşma olduğu niteliğini taşımaktadır.

Alıcı ve satıcı tarafından belirlenen bir tarihte malın teslimatı belirlenen fiyattan gerçekleşmektedir. Vadeli işlemlerin 3 temel amacı olduğunu söyleyebiliriz. Bunlar;

• Riskten korunma (hedging)
• Spekülasyon amaçlı kar elde etmek,
• Arbitraj amaçlı.

Türkiye’de vadeli işlemler Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası’nda (VİOP) yapılır. Eski adı Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB) olarak geçer.

Vadeli alım – satım işlemleri ülkelere göre değişiklikler göstermektedir. Vadeli işlem sözleşmeleri hazırlanma aşamasında 3’e ayrılır;

• Forward Sözleşmeleri,
• Futures Sözleşmeleri,
• Opsiyon Sözleşmeleri

Forward sözleşmeleri (alivre), satışı yapan kişinin belirli bir malı veya kıymetli evrakı ileriki bir tarihte, sözleşme gününde anlaşılan fiyattan alımı yapan kişiye teslim etmesini belirten sözleşmedir.

Sözünü ettiğimiz bu sözleşmeler, ileri bir tarihte gerçekleşecek olan teslimat işlemleri için kullanılır. Borsalarda işlem gören hisse senetleri, ticari mallar ve değerli evraklar önceden belirlenen bir tarihte satışa sunulur.

Sözleşme şartlarını alıcı ve satıcı karşılıklı olarak belirler. Forward sözleşmeleri genel olarak Futures sözleşmeleri ile karıştırılmaktadır. Burada şunu bilmelisiniz ki Futures sözleşmeleri ile karşılaştırıldıklarında Forward sözleşmeleri standardize olmaz.

Vadeli işlem sözleşmeleri genel olarak Futures sözleşmelerini ifade etmektedir. Bu sözleşmeler genel olarak organize olmuş piyasalarda işlem görür.

Gerçekleşen işlemlerin sonucunda vade, sözleşme büyüklüğü, teminat oranları, fiyat adımları gibi işlem kriterleri borsalarda belirlenir. Futures sözleşmeleri standartlaştırılmıştır ve bunun en önemli nedeni piyasanın likiditesidir.

Futures sözleşmeleri taraflara gelecekte bir tarihte belirlenen bir fiyattan, miktardan ve kaliteden yatırım aracının bugünden alım – satımının yapılması yükümlülüğünü veren sözleşmelerdir. Bu sözleşmeler, vadeli işlem borsasında işlem görür.

Vadeli işlemlerin en temel fonksiyonu ise; gelecekte meydana gelebilecek olumsuz fiyat dalgalanmaları karşısında yatırımcının riskten korunmasına imkan sağlamaktır. Yani yatırımcının riskten korunmak için riski daha kolay yönetebilecek olanlara transferini gerçekleştirmektir.

Belirli bir malın veya kıymetli evrakın belirli bir tarihte veya belirli bir süre içerisinde önceden belirlenen bir fiyattan satma veya satın alma hakkı veren sözleşmelere ise opsiyon sözleşmeleri denir. Opsiyon sözleşmelerini vadeli işlemlerden ayıran özelliği ise alma veya satma hakkının kullanılıp kullanılmama hakkının olmasıdır.

Emtialar, dövizler ve değerli kağıtlar üzerinde vadeli işlem sözleşmelerinin kullanılması söz konusudur. Yani burada yalnızca bir mal işlem görmez. Örneğin; buğday, şeker, kahve altın, petrol, mısır, kakao, hayvansal ürünler, pamuk, bakır ve gümüşü emtialara örnek olarak gösterebiliriz.

Türk lirası, İngiliz sterlini ya da Çin yuanı gibi araçları ise döviz olarak nitelendirebiliriz. Hisse senedi, tahvil ve bonolar ise değerli kağıtlar grubundadır.

Altın ve Kıymetli Maden Borsaları

Altın, çok eski zamanlardan bu yana oldukça değerli bir yatırım aracı olarak görülmüştür. Hal böyle olunca bu değerli madenin işlem gördüğü borsa da oldukça değerli olmuştur. Altında ihracat ve ithalatın daha kolay bir hal alması isteği, bu borsanın temellerinin atılmasını sağlamıştır.

Türkiye’de bu borsa 26 Temmuz 1995 tarihinde İstanbul Altın Borsası adı altında faaliyetlerine başlamıştır. Ardından 5 Nisan 2013’te Borsa İstanbul çatısı altına girmiştir. İstanbul Altın Borsası artık Borsa İstanbul Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası adıyla faaliyetlerini sürdürüyor. Bu piyasanın alt bölümlerini şöyle listeleyebiliriz;

Geçen yıllar içinde altın borsaları git gide daha büyük bir öneme sahip olmuştur. Çünkü bu değerli maden ticaretin vazgeçilmez unsurlarından biridir.

Kıymetli madenlerin dünya piyasaları içinde işlem gördüğü bir piyasanın oluşturulması ihtiyaç haline gelmiştir. Bu, fiyat belirleme ve likidite açısından oldukça önemlidir.

Bir yatırımcı altın ve kıymetli madenler borsasına yatırım yapmak istiyorsa bunu detaylıca araştırmalı ve fiyat oynaklıklarında etkili olan faktörleri öğrenmelidir.

Bu tür borsaların üyeleri kıymetli madenler borsası üyelik belgesi bulunan, Türkiye’de yerleşik bankalar ve kıymetli maden aracı kurumları olduğunu söyleyebiliriz.

Opsiyon Borsaları

Öncelikle opsiyonun yatırımcıya alım ya da satım hakkı verdiğini bilelim. Opsiyon borsalarının bir diğer adı seçmeli işlem borsasıdır ve vadeli sözleşmelerle aynı amacı taşır.

Bu tür borsalarda; belli bir değeri olan kıymetli varlığın sahibine belli bir tarihte, önceden belirlenen bir fiyattan alım-satım hakkı veren sözleşmeler işlem görür. Bu sözleşmelere konu olan bir menkul kıymet, değerli evrak, altın ya da döviz gibi diğer yatırım araçlarından biri olabilir.

Opsiyon dediğimiz kavram bir hakkı ifade eder ve bu hak kıymetin sahibine daha sonraki dönemlerde karar verme olanağı sunar. Hakkın kullanılıp kullanılmaması o anki şartlata bağlıdır. Eğer yatırımcı sözleşme imzalandıktan sonra opsiyon hakkını kullanmazsa opsiyon bedelini kaybeder. Yani opsiyon maliyetini ödemek durumunda kalır. Söz konusu bu bedel, dayanak varlığın bedeline kıyasla daha az bir miktardır.

Döviz piyasasına anlık değişimler hakim olduğu için oradaki riskler daha büyüktür. Opsiyon piyasalarında daha az kayıplar söz konusu olduğu için riskin de daha az olduğunu söyleyebiliriz.

Emtia (Ticaret) Borsaları

İsminde “ticaret” geçmesinden de anlaşıldığı gibi bu borsalarda altın, bakır, çelik, gümüş, petrol, buğday, şeker, pamuk, kahve gibi ticarete konu olan mallar işleme alınır. Yalnızca bu saydıklarımızla sınırlı değildir. Yenilip içilen pek çok ürünün borsası da burada yapılır.

Düşük fiyatlı ve güvenilir olmalarından dolayı yatırımcıların büyük kısmı portföylerini bu borsada değerlendirmeyi tercih eder. Yurt dışı ile ilişki içinde olan aracı kurumlar sayesinde dünya emtia borsalarına yatırım yapmak mümkündür.

Ülkemizde bulunan emtia borsaları Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) çatısı altındadır ve TOBB yönetmeliğine göre işlem gören 130’u aşkın emtia borsası bulunmaktadır. Özel ürün borsalarına örnek olarak ise ülkemizde İzmir’de bulunan pamuk borsasını gösterebiliriz. Aynı zamanda İstanbul Altın Borsası özel ürün borsalarına en iyi örneği oluşturmaktadır.

Unutmayalım ki bir ülkenin finansal açıdan ne durumda olduğuna ilişkin bilgi verme açısından emtialar büyük önem taşır. Diğer yatırım araçlarına kıyasla çok daha güvenlidirler. Örneğin; doların fiyatı dengesiz bir şekilde sürekli inip çıkar. Bu sebeple onlarda risk daha fazladır. Fakat emtiaların fiyatını tahmin etmek zor değildir ve bu da yatırımcılar için avantajdır.

Borsaların İş Kollarına Göre Ayrımı

İşlem hacimleri yüksek olunca borsalar birbirinden ayrılmış ve her biri ayrı kurumsal varlığa dönüşmüştür. Borsalar iş kollarına göre 6 grupta ele alınır;

• Döviz işlemlerinin yapıldığı döviz borsası,
• Emtia işlemlerinin yapıldığı emtia borsası,
• Menkul kıymetlerin alınıp satıldığı menkul kıymet borsası,
• Ticaret borsası,
• Özel ürün borsası (altın borsası, pamuk borsası gibi),
• Türev araçların işlem gördüğü vadeli işlem borsası

Yatırımcı Hangi Borsaya Yatırım Yapmalıdır?

Bilindiği gibi borsa, yeterli bilgi ve deneyime sahip olunduğunda oldukça kazançlı bir piyasadır. Borsa türleri hakkında bilgiye sahip olunması elbette kazanç sağlama olasılığını artırır.

Borsanın avantajları ve dezavantajlarını öğrenmek, buna göre risklere dikkat etmek bir yatırımcı açısından önemlidir. Bunları bilirseniz borsaya yaptığınız yatırımın hüsranla sonuçlanması daha düşük bir olasılık olacaktır.

Borsada oldukça fazla yatırım aracı vardır. Yatırımcı öncelikle hangi araç ile yatırım yapacağını belirlemelidir. Ardından bu aracın hangi borsa piyasasında işlem gördüğünü tespit etmelidir.

Tüm bunlardan önce, borsa hakkında temel bilgilere sahip olunmalıdır. Bu piyasaların ne şekilde işlediği tam olarak anlaşılırsa türlerini anlama konusunda da problem yaşanmayacaktır.

Yatırımcı, istediği yatırım aracını seçmekte özgürdür. Fakat hangisinin kendisine avantaj sağlayacağını bilmesi açısından borsa türlerini öğrenmek ve kıyaslama yapmak önem taşır.