Türk Ticaret Kanunu’nun (TTK) önemli bir terimi olan kambiyo, finans piyasalarında alınıp satılabilen kıymetli evrakların bir çeşididir. Kişiye alacak hakkı tanır ve kıymetli evraklar içinden el değiştirmeye en çok elverişli olan tür olmasıyla diğerlerinden ayrılır.
Ticari faaliyetlerin önemli bir parçası olan bu araçlar, TTK’da belirtilen şekillere uygun olmalıdır. Kambiyo, ödeme aracı olarak sıklıkla kullanırlar, yani kredi gibi kullanılabilirler. Kendi içinde çeşitlere ayrılmakla birlikte ayırt edici özellikleri vardır.
Bu araçlar, borç – alacak ilişkisi meydana getirir. Bono, çek ve poliçe olarak üç çeşide ayrılırlar. Ayrıca elinde kambiyo bulunduran kişinin nakit ihtiyacı giderilir. Aşağıda, kambiyo senedi nedir, özellikleri ve çeşitleri nelerdir gibi konulara yer verdik;
Kambiyo Senedi Nedir?
Kambiyo senedinin ne olduğunu anlamak için öncelikle “kambiyo” kelimesinin sözlük anlamını bilmek gerekir. Kambiyonun sözlük anlamı, iki ülke parasının birbirleri ile değişimi ya da para ve para yerine geçen değerlerin aktarım bedelidir.
Yani, kambiyolar para ya da para yerine geçen evrakların veya belgelerin değiştirilmesini ifade eder. Ticari senet olarak da bilinirler.
Kıymetli evrakların alıcı – satıcı arasında ticarete konu olmasını sağlayan kambiyo senetleri, aslında “el değiştirme faaliyetini” ifade eder. Kambiyo kelimesinin “döviz” olarak adlandırılmasının altında yatan en önemli neden budur.
Döviz alım – satımlarında, iki para biriminin birbiriyle değiştirilmesi olayı gerçekleşir. Ancak, döviz alım ve satımı sadece aynı ülke içinde değil, ülkeler arasında da olabilir.
Bu durum, kambiyo olarak adlandırılan değişim işleminin iki ayrı başlık altında incelenmesiyle sonuçlanmıştır;
İç Kambiyo
Para birimlerinin aynı ülke içerisinde el değiştirmesidir. Örneğin, bir döviz satış bürosundan Türk lirası karşılığında Amerikan doları alırsanız iç kambiyo işlemi gerçekleştirmiş olursunuz.
Tam tersi durumda da iç kambiyo gerçekleşmiş olur. Yani, herhangi bir para birimi karşılığında Türk lirası yatırımı yapıldığında da aynı işlem gerçekleşmiş olur.
Dış Kambiyo
Para birimlerinin farklı ülkeler arasında el değiştirmesi, dış kambiyoyu ifade eder. Uluslararası ticaret ile ilgilenen firmaların yaptığı işlem dış kambiyonun bir parçası olarak kabul edilir. Çünkü bu firmalar dışardan mal alırken ödemelerini kendi anaparalarının dışında, farklı bir para birimiyle yaparlar.
Dış kambiyo, ülkenin milli parası dışında başka para birimleri ile de gerçekleştirilebilir.
Yukarıdaki açıklamalardan yola çıkarak, kambiyo senedinin bir alacak karşılığı alacaklıya verilen ve alacağını garanti eden senetler olduğunu söyleyebiliriz. Bu senetler karşılığında, alacaklı elinde bulunan kambiyo senediyle kendisine zamanında ödeme yapılacağının garantisini almış olur. Dolayısıyla, kambiyo senetleri hukuken geçerliliği olan senetler olmakla birlikte, Türk Ticaret Kanunu’na göre düzenlenmiştirler.
Ayrıca, birer kıymetli evrak olması ve tahvil, hisse senedi, çek, poliçe, ipotek senetleri gibi türlerle aynı bölümde yer alması, kambiyo senetlerinin bu tarz kıymetli evraklar gibi ödeme garantisi verdiğini göstermektedir.
Kıymetli evrak olarak nitelendirilen varlıklar, piyasada tedavül eden, yani karşılığının maddi varlık olduğunu hak sahibine bildiren evraklardır.
Ticari ilişkilerde bir güven ortamı yaratan bu araçlar, yasal anlamda geçerlilik taşıdığı için de daha çok tercih edilir olmuştur.
Kambiyolar, alacaklı olan kişiye borçlu taraftan alacağını mutlaka alacağını garanti eder. Bu açıdan düşünüldüğünde borç ilişkisini sarsacak riskli bir yanı bulunmamaktadır. Borçlu taraf, belirtilen vade sona erdiğinde hukuken borcunu ödemek durumundadır.
Kambiyo Senetlerinin Özellikleri Nelerdir?
Elinde bulundurana çeşitli haklar tanıyan kambiyolar, belli özelliklere sahiptir ve bu sayede diğer kıymetli evraklardan ayrılırlar.
Kambiyo senetlerinin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz;
Alacak Hakkı Doğururlar
Kambiyo senetleri, ilk bölümde de belirtildiği gibi bir alacak hakkı doğurur. Bu senetlerin asıl kullanım amacı olan alacak hakkı doğurma ve bu hakkın hukuken garanti altına alınmış olması, kambiyo senetlerinin en önemli özelliğidir. Yani, kambiyo senedine sahip olan bir alacaklı, alacağı miktarın hukuki geçerliliğinin olduğunu bilerek hareket eder.
Uluslararası Geçerliliğe Sahiptirler
Kambiyo senetlerinin günümüzde çok yaygın olarak kullanılması, bu senetlerin uluslararası geçerliliğinin olmasıyla da alakalıdır.
Türkiye’de yatırım yapmakta olan bir yabancı yatırımcı, alacakları karşılığında kambiyo senedi aldığında alacaklarını belirtilen zamanda alma hakkı kendi ülkesinde de geçerlidir. Bu durum ise ilk paragrafta belirtilen “dış kambiyo” tanımına girer.
Dolayısıyla kambiyo senetleri, senet sahiplerine maddi birer dayanak sağlar ve bu dayanak sadece o ülke içinde değil, uluslararası anlamda geçerli olduğu için kambiyo senetlerinin tercih edilme oranı her geçen gün artmaktadır.
Hukuki Şekil Şartlarına Uygunlardır
Bir diğer özellik ise kambiyo senetlerinin hukukun önemli unsurlarından biri olan şekil unsuruna uygun olması gerektiğidir. Yani, kambiyo senedi çeşitlerinden biri olan “çek”, belge üzerinde “çek” yazıldığı sürece geçerlidir. Eğer, belge üzerinde çek olduğunu belirten bir ifade yoksa o belge geçerliliğini koruyamaz.
Örneğin, doktorasını yapan öğrenciler eğitim hayatlarının sonunda hazırladıkları tezi bir jüriye sunarlar. Hukuki olarak yaptıkları tez sunumunun geçerli olması için, sunum yaparken öğrencilerin üzerlerinde cübbelerinin olması gerekmektedir. Ancak, öğrenciler sunumlarını yaparlarken cübbelerini giymezlerse, şekil unsuruna aykırı davranmış olurlar ve tezlerinin geçerliliği ortadan kalkar.
Kambiyo konusundaki şekil unsuru ise belgelerin doğru hazırlanmış olmasını ifade etmektedir.
Likidite Akışını Hızlandırırlar
Diğer kıymetli evraklardan farklı olarak daha kolay bir şekilde el değiştiren kambiyo senetleri, aynı zamanda nakit ihtiyacını giderirler. Bu özelliklerinden dolayı da özellikle bankadaki likidite akışını hızlandırdıkları bilinmektedir.
İcra Yoluyla Takip Edilebilirler
Bir alacak hakkı doğuran bu araçlar, hukuki geçerliğe sahip olduğundan borcun ödenmemesi borçlu tarafından birtakım sakıncalar doğurur.
Kambiyolar, senedin ödeme zamanının geçmesi durumunda alacaklı tarafın tahsili istemesi üzerine bir takip sürecine dahil olabilmektedir.
Hatta haciz süreci başlayabilir. Fakat borcun yasal yoldan takip edilebilmesi için kambiyonun TTK hususlarına tam uygun olması gerekir.
Borçlunun takip başlatıldıktan sonraki 7 gün içinde itiraz hakkı bulunmaktadır. 10 gün geçmesine rağmen borç ödenmemişse alacaklı borçlunun mallarına haciz koydurma hakkına sahiptir.
Kambiyo Senedi Çeşitleri Nelerdir?
Kıymetli evrakların bir çeşidi olan kambiyo senetleri; bono, poliçe ve çek olarak çeşitlere ayrılır. Bu çeşitleri açıklayarak kambiyo senetlerinin neler olduğunu ve pratikte ne işe yaradığının daha kolay anlaşılacağı fikrindeyiz.
Kambiyo senedi çeşitlerini şöyle sıralayabiliriz;
Bono
Kambiyo senetlerinin bir parçası olan bono, ticari işlemlerde kolaylık sağlar. Çünkü alıcı ve satıcı arasında varılan anlaşma sonucunda, alıcı tarafın yeterli miktarda nakdi olmamasına rağmen karşılığında belirli bir tarihte ödeyeceği bir sözü ifade eder. Bu anlamda ticari işlemlerin daha kolay gerçekleşmesini sağlamaktadır.
Dolayısıyla, bono olarak adlandırılan kambiyo senedi, alıcıya belirlenen vadede parasını alacağını garanti eder. Bonolar bankalar tarafından da bozdurulabilmektedir. Bu özellikten haberdar olan alacaklı, ödemesinin karşılığının olacağından her zaman emindir.
Şöyle ki, bankalar bonoya sahip kişilere ellerindeki bono karşılığında bir miktar kesintiyle ödeme yaparlar. Bu durumda, borçlu olan kişi alacaklı olarak artık bankayı muhatap alacaktır.
Kambiyo senetlerindeki şekil unsurlarından bahsetmiştik. Bonoda da aynı durum geçerlidir ve bononun geçerli olması için üzerinde bono yazması, vade tarihi, alacaklı adı ve soyadı gibi önemli bilgilerin yer alması gereklidir.
Ayrıca, bonoda yazan miktarın vade sonu tarihinde ödenmemesi durumunda alacaklı kişi veya kurum icra yoluyla veya diğer haklarını kullanarak alacağını tahsil etme yoluna gidebilir.
Bono hakkında detaylı bilgi almak için ilgili içeriğimizi inceleyebilirsiniz.
Poliçe
Bir diğer kambiyo senedi çeşidi olan poliçe, bonodan farklı olarak iki kişi arasında değil, üç kişi arasında imzalanır. Senedi düzenleyen kişi, alacaklı ve borçlu poliçede muhatap olarak alınan kişi veya kurumlardır ve “keşide” adını alırlar.
Poliçe, borçlu olan kişide kalır ve borçlu olan kişi borcunu alacaklıya ya da senedi düzenleyen kişiye ödemekte serbesttir. Bu durumda, senedi düzenleyen kişi aslında bir taraftan alacaklı durumunda iken diğer taraftan borçlu olmaktadır.
Şekil unsuru, diğer senetlerde olduğu gibi poliçelerde de aranmaktadır ve geçerli olması için kesinlikle şekil unsuruna aykırı bir durum olmamalıdır.
Poliçedeki şekil unsuru; belge üzerinde poliçe karşılığı bir kelimenin yazmasını, borçlu kişinin adının olmasını ve ödenmesi gereken miktarın yazılmasını ifade eder. Ancak, vade sonu tarihinin poliçede belirtilmesi zorunlu değildir.
Çek
Bir kıymetli evrak çeşidi olan çek, poliçe gibi üç tarafın imzalanmasıyla yürürlüğe giren bir ödeme aracıdır. Taraflar; alacağı ödeyecek olan banka, çeki düzenleyen kişi ve alacaklı kişidir. Diğer kambiyo senetlerinde olduğu gibi şekil unsuru burada da önemlidir.
Tıpkı bonoda olduğu gibi, çekin de devri mümkündür ve iki şekilde devredilebilir.
Birincisi, çek belirli bir kişinin üstüne devredilerek ödemeyi sadece üzerinde adı yazılı olan kişinin almasını ifade eder.
İkincisinde ise devredilen çek üzerinde isim yazmaz ve çeki elinde bulunduran kişi ödemeyi çek üzerinde yazan bankadan alır. Çek bankaya ibraz edildiğinde, borçlu olan kişinin hesabındaki bakiye, çekte yazan tutarı karşılıyorsa banka bu tutarı borçlunun hesabından ödemekle yükümlüdür.
Kambiyo Senetlerinde Nelere Dikkat Edilmelidir?
Ticari alım – satımlara ivme kazandıran kambiyolar, büyük miktarlarda nakit ihtiyacının her zaman giderilemiyor oluşuna adeta çözüm niteliğindedir.
Çok sayıda avantaja sahip olan bu araçlar, yeterli bilgiye sahip olunmadığında kullanıcılara pek çok dezavantaj da hissettirebilmektedir. Olumsuz yönlerden zarar görmemek için mutlaka kambiyolar hakkında net bir bilgiye sahip olunmalıdır.
Hukuki şekil şartlarına uyum sağlamayan kambiyo senetleri, geçersiz sayılarak tarafları mağdur edebilmektedir. Dolayısıyla elinizde bulunan kambiyonun hukuki şartları sağladığından emin olmalısınız.
Senede bağlı olan bu araçların üzerinde muhakkak “bono” veya “senet” yazması gerektiği, dikkat etmeniz gereken altın kuraldır.
Kambiyolar, borçlu tarafın borcunun alacaklı tarafa ödeyeceğini taahhüt eden bir güvence olarak nitelendirilebilirler. Bu durumda metinde mutlaka tutar bulunmalıdır. Ayrıca metinde herhangi bir şart cümlesi geçmemelidir.
Borcun kime ödeneceği, ad – soyad yazılı bir şekilde belirtilmelidir. Şahıslar ya da tüzel kişilikler buna konu olabildiğinden, mutlaka her detay açık bir şekilde belirtilmelidir. Aynı şekilde borçlu bilgilerinin de eksiksiz şekilde belirtilmesi çok önemlidir.
Senedin düzenlenme tarihi, kambiyoda dikkat edilmesi gereken konular arasından en önemlisidir. Eğer tarih belirtilmemişse geçmiş olsun, kambiyonuz geçersiz sayılacaktır.
Bir diğer önemli husus da imzadır. Mühür, kaşe, damga veya parmak baskısı haricinde elle atılmış imza gerekir. Metni keşideci imzalamalı, imza anlaşılabilir ve gerçek olmalıdır. Aksi durumda kambiyo geçerlilik taşımaz.
Kambiyo Senetlerinin Ekonomiye Katkıları
Kambiyo senetleri sayesinde, insanların nakit olarak sahip olduğu miktarlar çek, bono ve poliçe sayesinde bir belge halinde taşınabilir hale gelmiştir.
Dolayısıyla, bu durum bankaların nakit rezervlerinin daha çok olmasına imkan vermiş ve yeni krediler verebilmesini sağlamıştır. Aynı zamanda, ödemelerin nakit yapıldığı zaman çıkabilecek sorunlar (paranın sahte olma ihtimali vs.) ortadan kalkmış ve daha güvenli bir ticari işleyiş sağlanmıştır.
Özellikle çekin bir kredi aracı değil, ödeme aracı olması devlet tarafından da desteklenen bir uygulamadır ve devlet çekten damga vergisi almayarak çek kullanımını yaygınlaştırmayı amaçlamaktadır. Dolayısıyla, kambiyo senetlerinin ekonomiye katkıları azımsanmayacak kadar fazladır denilebilir.
Sonuç
Ticaret hukukunda, hisse senedi gibi kıymetli evrakların bir alt türü olarak incelenen senetlere kambiyo senedi denmektedir. Poliçe, bono, çek gibi türleri bulunmaktadır ve diğer kıymetli evraklardan en büyük farkı, el değiştirmelerinin oldukça kolay olmasıdır. Bu özelliği nedeniyle kambiyo senetleri, ticari işlemlerin vazgeçilmezi olmuş ve kredi gibi bir ödeme aracı olarak kabul görmüştür.
Kambiyo senetlerinin el değiştirme kabiliyetlerinin yüksek olmasının nedeni, tarafların gerçek amacı olan temel hukuki ilişkiden bağımsız olmalarıdır.
Kıymetli evrakların tüm özelliklerini taşırlar ve uygulamada en çok kullanılan çeşidi oluştururlar. Kanunen bir emre göre yazılırlar ve mutlaka bir para alacağını temsil ederler. Kambiyo senetlerinde saklı olan hak, senetle birlikte doğar ve senet öncesinde böyle bir hak söz konusu değildir.
İçeriğimizde detaylıca anlattığımız kambiyo senetleri, borçlu – alacaklı ilişkisini yansıttığından oldukça önemlidir. Bilmeniz gerekenlere tüm detayları ile dikkat etmeli ve hakkı kullanabilmek için uyulması gereken kurallardan muhakkak haberdar olmalısınız.
