Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) gün geçtikçe popüler olurken, yeni yatırımcıların ilk defa karşılaşacakları kavramlardan birisi türev araçtır. VİOP için türev piyasa tanımı yapılırken, piyasada işlem gören yatırım araçları için türev araç dendiğini duyarsınız. Peki, bunların ne demek olduğuyla ilgili bir fikriniz var mı?
VİOP gün geçtikçe biraz daha popüler olurken, ilgi duyan kişiler için türev araçlar ve özellikleri hakkında bilgi paylaşımı yapmak istedik. Özellikle piyasalarda güvensizlik ve dalgalı bir seyir hakimken, VİOP’un öne çıktığını söyleyebiliriz. Bu kapsamda sizlere piyasayı tanıtmak için daha fazla bilgi vermek istiyoruz.
Şimdi türev araç nedir, çeşitleri ve özellikleri nelerdir, hepsini tek tek inceleyelim:
Türev Araç Nedir?
Türev kelimesi, türetilmiş ve türemiş anlamı taşımaktadır. VİOP’ta işlem gören yatırım araçları, enstrümanlara dayalı sözleşmelerdir. Yani altının kendisi değil, altına dayalı ve belli şartları olan sözleşmeler alınıp satılmaktadır. Doğal olarak bu sözleşmeler, bir yatırım aracından türetilmiş olduğu için türev araç ismini almıştır.
Türev araçların tanımı; değeri, başka bir finansal varlığın veya malın değerine doğrudan bağlı olan araçlar şeklinde de yapılabilir. Çünkü tam olarak böyle bir durum söz konusudur. Altının değeri değiştiği zaman, altına dayalı sözleşmelerde de değişiklik gözlenmektedir. Bu noktada türev araçların; riskten korunma, yatırım ve arbitraj gibi özellikleri öne çıkmaktadır. Sağladıkları bu özellikler sayesinde spot piyasada görülen riskler, türev piyasada öngörülerek engellenmiş olacaktır.
Türev Araçların Çeşitleri ve Özellikleri
Türev ürünlerin performansı, dayanak varlıkların vade süresince aldığı değere bağlı olarak değişmektedir. Ayrıca organize ve tezgah üstü olarak 2 ayrı piyasa türünde işlem görürler. Organize piyasalar, hukuki düzenlemeleri bulunan ve standart türev ürünlerin alım – satımının yapıldığı yerlerdir.
Örneğin; Borsa İstanbul altında faaliyet gösteren Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası ile Chicago Opsiyon Borsası (CBOT) organize bir piyasadır. Bunlar dışında gerçekleşen işlemlerin, tezgah üstü piyasalarda gerçekleştiğini söylemek mümkündür. VİOP hakkında bilmeniz gereken her şeye buradan ulaşabilirsiniz.
Türev araçlar; futures, forward, opsiyonlar ve swap kontratları olmak üzere 4 ürün grubuna ayırabiliriz. Şimdi bu türev ürünlerin tanımlarına ve özelliklerin tek tek bakalım:
Forward Sözleşmeleri ve Özellikleri
İleriki bir tarihte, dayanak varlığın önceden belirlenmiş fiyatı üzerinden satışını gerçekleştiren sözleşmelerdir. Bu türev araçta satıcı taraf, dayanak varlığı ileri bir tarihte daha önce belirlenen şartlar üzerinden teslim edecektir. Alıcı taraf ise vadede ücreti ödeyip dayanak varlığı satın alacaktır.
Forward sözleşmesinde yapılan işlem ise şu şekildedir:
3 ay vadeli dolar/TL sözleşmesinde ödeme 3 ay sonra yapılacaktır. Değeri 3,5 TL ise bu sözleşmeyi alan yatırımcı 3 ay sonra sözleşmeyi büyüklüğü olan 1000 doları, 3500 lira maliyetle alacaktır. Eğer kur bu sürede 3,7 TL’ye yükselirse 200 liralık bir kar; 3,3 TL’ye gerilerse 200 liralık bir zarar söz konusu olacaktır.
Forward sözleşmeleri genel olarak kurumsal büyük firmalar arasında alınıp satılmaktadır ve taraflara özel anlaşmalardır. Bu sözleşmeler, kontratlarda oluşabilecek temerrüt riskini azaltmaktadır. Genellikle; döviz kurları, pay senetleri, emtia ürünleri ve faiz oranları üzerine yazılı sözleşmelerdir.
Bu türev araçlar, tezgah üstü piyasalarda alınıp satılmaktadırlar. Futures sözleşmeleri ile birbirine karıştırılsalar da önemli farklarından birisi; futures sözleşmelerin organize piyasalarda işlem görmesidir.
Futures Sözleşmeleri ve Özellikleri
Futures sözleşmeler, VİOP’ta işlem gören vadeli işlem sözleşmeleridir. Forwardda olduğu gibi taraflara özel değildirler. Ayrıca futures sözleşmeleri, temerrüt riskini tamamen ortadan kaldırmaktadır. Bir tarafın borcunu ödememesi olarak tanımlanan temerrüt riski, futures sözleşmelerinde teminat hesapları ile önlenmiştir.
Bir mal veya finansal aracın, ileri bir tarihte bugünden anlaşılan fiyat üzerinden alınıp satılması işlemidir. Futures sözleşmelerinde, dayanak varlığın kalitesi ve adedi gibi detaylar açıkça belirtilmiştir. Aynı zamanda vadesinde fiziki teslim veya nakit ödeme yapılarak sözleşme sonlandırılmaktadır. Borsada alınıp satılmaları nedeniyle standartları net bir şekilde belirlenmiştir.
Opsiyon Sözleşmeleri ve Özellikleri
Vadesi geldiğinde alma veya satma zorunluluğu olmayan sözleşmelerdir. İleri bir tarihte dayanak varlığı, belli bir dönem sonunda baştan belirlenmiş bir fiyattan alma ya da satma hakkı verirler. Futures ve forward sözleşmelerinden temel farkı, alma ya da satma zorunluluğunun bulunmamasıdır. Yani opsiyon sözleşmelerinde cayma hakkı bulunmaktadır. Bu hak, kontratın alındığı veya satıldığı anda yatırımcılar tarafından bilinmektedir.
Alım (call) ve satım (put) olmak üzere iki opsiyon sözleşmesi bulunmaktadır. Opsiyon sahibi, alım veya satım hakkını, kendine fayda sağlayacak koşullarda kullanabilir. Eğer uygun koşullar yoksa opsiyonunu kullanmama hakkına sahiptir. Opsiyon satıcısı ise alıcının kararına göre yükümlülüğünü yerine getirmekle zorundadır. Alıcıya bu hakkı veren ise opsiyon sözleşmesi için satıcıya ödediği primdir.
Swap Sözleşmeleri ve Özellikleri
Swap kelimesi takas anlamına gelmektedir. Bu sözleşmeler ise iki tarafın belli dönemlerde gerçekleşecek olan nakit akışlarını belli koşullar etrafında el değiştirmek amacıyla oluşturdukları türev ürünlerdir. Temel olarak iki farklı swap sözleşmesi vardır. Bunlar; faiz ve para swaplarıdır.
Faiz swabında; değişken faizli bir borç ödemesi, sabit faizli bir ödeme ile takas edilebilir. Para swabında ise farklı para birimlerine ihtiyaç duyan taraflar, anapara ve faizi takas edebilirler.
Swap sözleşmeleri de diğer türev ürünler gibi riskten korunma veya spekülatif amaçlı kullanılabilirler. Aynı zamanda değişen finansal şartlara veya değişen proje koşullarına uyum sağlamak için firma nakit akışını düzenleme amacıyla da oluşturulabilirler. Forex piyasasında, günlük pozisyon taşıma maliyeti olarak tanımlanan swap ile farklıdırlar.
Türev Piyasa Nedir? Çeşitleri ve Özellikleri
Türev araçların işlem gördüğü piyasalar, türev piyasa olarak tanımlanmaktadır. Yani ileri bir vade için fiyatı ve şartları önceden belirlenmiş olan sözleşmelerin alım – satım işlemlerinin yapıldığı piyasalardır. Türev piyasa yerine vadeli işlem piyasası da dendiğini duyabilirsiniz.
Türev piyasalar; organize ve tezgah üstü olmak üzere ikiye ayrılmışlardır.
Organize Piyasa Nedir? Özellikleri Nelerdir?
Borsalar, organize piyasaların tam olarak karşılığıdır. Yani Borsa İstanbul, organize bir piyasadır. Merkez bankalarının yaptığı işlemler de organize piyasalardan sayılmaktadır. Bu nedenle TCMB Interbank Para Piyasası işlemleri de organize piyasa işlemi olarak kabul edilebilir. En önemli özellikleri ise piyasayı işleten bir kurumun olmasıdır.
Organize piyasayı işleten kurun, piyasada işlem yapma şartlarını belirlemekte ve taraflar dolaylı olarak birbiriyle işlem yapmaktadır. Bu şartları sağlayamayanlar ve uymayanlar, piyasada işlem gerçekleştiremezler. Bazı durumlarda da piyasayı işleten kurum, işlemlerde taraf haline gelebilmektedir.
Tezgah Üstü Piyasa Nedir? Özellikleri Nelerdir?
Organize piyasalardan farklı olarak; tarafların doğrudan bir araya gelerek yaptıkları finansal işlemlerin şartlarını beraber oluşturdukları piyasalardır. Tezgah üstü piyasalarda yapılan işlemlerin detayları, eğer taraflar tarafından herhangi bir şekilde açıklanmamışsa üçüncü kişiler tarafından bilinemez. Bu nedenle de şeffaf kabul edilmezler. Aynı zamanda tarafların isteklerine göre esnek olma durumları bulunmaktadır.
Organize olmayan ve örgütlenmemiş piyasalar için de tezgah üstü piyasa tanımı kullanılmaktadır. Borsalar dışında gayriresmi ve esnek kuralları bulunan, organize edilmemiş menkul kıymet pazarları da tezgah üstü piyasalardır. Türkiye’de Kapalıçarşı, serbest altın piyasası ve işlem sırası kapatılan hisse senetlerinin borsa dışı aracı kurumlar tarafından alınıp satılması da tezgah üstü piyasalara örnektir. Ayrıca bankalararası TL, repo, tahvil ve döviz piyasaları da bu grupta yer almaktadır.
