Finans piyasalarında vadeli ve vadesiz olarak alım – satım işlemlerinin gerçekleştirildiği bilinmektedir. İşte bu vade kavramına göre de spot ve türev piyasalar oluşmaktadır. Türev piyasalar ise genellikle vadeli işlem piyasaları olarak adlandırılmaktadır. Spot piyasalarda alım – satım işlemleri, anlık olarak gerçekleştirilirken, vadeli işlemler en az 1 aylık vade sonunda gerçekleşir.
Spot piyasalar ile vadeli işlem piyasalarının arasında temel farklılıklar bulunmaktadır. Spot piyasalarda belli bir miktarda malın veya menkul kıymeti ve bunların karşılığı paranın işlemin ardından takas gününde el değiştirmektedir. Türev piyasalarda ise ileri bir tarihte teslim veya nakit uzlaşması yapılmak üzere herhangi bir malın veya finansal aracı, bugünden alım – satım işlemleri yapılmaktadır. Vadeli işlem piyasalarında işlem gören sözleşmeler spot piyasa işlemlerine göre daha karmaşıktır. Bu nedenle de genellikle profesyonel yatırımcıların ilgisini çeken bir piyasadır.
İşte vadeli işlem sözleşmeleri hakkında bilmeniz gereken detaylar:
Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Birbiriyle Karşılaştırması
Vadeli işlem piyasalarının tanımı forward, futures, swap (takas) ve opsiyon işlem tanımları ile yapılmaktadır. Bu 4 tanım da, vadeli işlem piyasasını oluşturan piyasalardır. Yani vadeli işlem piyasalarında 4 türev araç işlem görmektedir ve piyasada bu dört pazardan oluşmaktadır. Türev araçlar ise vadeli işlemlerin gerçekleştirilmesini sağlayan sözleşmelerdir. Vadeli işlem sözleşmeleri kavramını “futures” sözleşmeleri ifade ederken, opsiyon kavramını “option” sözleşmeleri ifade eder. “Forward” sözleşmeleri ise daha çok tezgahüstü piyasada yapılmaktadır.
Bu sözleşmelerin karşılaştırmasını tabloda görebilirsiniz:
Vadeli işlem sözleşmeleri ve opsiyon sözleşmeleri genellikle organize borsalarda işlem görmektedir ve bunun bir sonucu olarak vade, sözleşme büyüklüğü, teminat oranı, fiyat adımları gibi işlem kriterleri borsalar tarafından belirlenmektedir. Aynı zamanda organize borsalarda işlem gören vadeli işlem ve opsiyon sözleşmelerinin standartlaştırılmasının en önemli nedeni piyasanın likit olmasını sağlama amacı gütmektedir.
Forward Sözleşmeleri (Alivre İşlem Sözleşmeleri)
Forward işlemlerinin en temel özelliği, organize borsalarda yapılmaması ve bu nedenle fiyat, miktar, vade gibi kriterlerin standardının olmamasıdır. Buna bağlı olarak da taraflar karşılıklı anlaşarak işlemleri gerçekleştirmektedir.
Forward sözleşmelerinin tanımı; belirli bir varlığın önceden belirlenmiş bir fiyat ve miktar üzerinden gelecekteki bir tarihte alım – satım işlemini öngören sözleşme şeklinde yapılmaktadır. Forward sözleşmeleri tarihte rastlanan ilk vadeli işlem sözleşmeleridir. Aktif bir borsada işlem görmemektedir ve ikinci el piyasalarında yer almamaktadır.
Forward Sözleşmelerinin Özellikleri
- Sözleşmelerde genellikle serbestlik hakimdir ve özel bir yasal düzenleme söz konusu değildir. Ülkenin mevcut genel yasal düzenlemelerine göre forward işlemleri yürütülmektedir.
- Aracı kurum olmaksızın forward işlemleri yapılabilmektedir. Bir aracı kurum veya bankanın olması sözleşmenin koşullarını değiştiremez.
- Alıcı ve satıcılar genellikle birbirlerini tanırlar.
- Borsa kurallarında var olan teminat veya marjin sistemi uygulaması forward sözleşmelerinde bulunmaz.
- Borsa gibi organize olmuş bir piyasanın varlığı aranmaz.
- Forward sözleşmelerinde alıcının ve satıcının haklarını teminat altına alan takas odası uygulaması söz konusu değildir.
- Sözleşmeye konu olan varlığın teslim yeri, teslim zamanı, miktarı, kalitesi gibi konularda standartlaşma aranmaz.
- Forward sözleşmelerinde günlük hesaplama, sözleşme değerini güncelleme ve piyasa değerine dönüştürme olmamaktadır. Dolayısıyla da forward sözleşmelerinde kar veya zarar vade sonunda ortaya çıkar.
Forward Sözleşme Türleri:
- Emtia forward sözleşmeleri: Emtia üzerine yapılan forward sözleşmeleri, sahibini taraflarca sözleşme tarihinde belirlenen bir malı gelecekte belirli bir tarihte sözleşme tarihinde belirlenen fiyattan almaya mecbur tutan sözleşmelerdir.
- Döviz forward sözleşmeleri: Sahibini taraflarca sözleşme tarihinde belirlenen bir döviz tutarını, gelecekte belirli bir tarihte sözleşme tarihinde belirlenen fiyattan almaya mecbur tutan sözleşmedir.
- Faiz forward sözleşmeleri: Tarafların belirli bir süre için anapara tutarı üzerine uygulanacak olan garanti edilmiş bir faiz oranını sağlayan sözleşmelerdir. Bu sözleşmeler anapara varsayımsal olup taraflar arasında el değiştirmemekte, yalnızca faiz hesaplamasında kullanılmaktadır.
Futures Sözleşmeleri (Vadeli İşlem Sözleşmeleri)
Vadeli işlem piyasalarında, fiyatı bugünden belli olan bir malın, ileride bir tarihte teslimi için yapılan sözleşmelerdir. Vadeli işlem sözleşmeleri hisse senedi veya tahvil gibi herhangi bir şirketin veya devletin çıkardığı menkul kıymetler olmayıp, önceden belirlenen bir vadede ve standart büyüklükte olan, üzerine yazılan kıymetin teslimini içeren türev enstrümanlardır.
Futures Sözleşmelerinin Özellikleri
- Borsa gibi organize olmuş piyasalarda alım – satımı yapılmaktadır.
- Korunmacılar, spekülatörler ve arbitraj yapanlar vadeli işlem sözleşmelerini kullanmaktadır.
- Belirli bir teminat esasına göre çalışmaktadır. Her sözleşme farklı bir başlangıç ve sürdürme teminatı gerektirmektedir. İlgili sözleşmede pozisyon almak için gerekli olan minimum teminat tutarı “başlangıç teminatı” demektir. Borsada oluşan zararlar ya da teminatların değerlerinin düşmesi sonucunda başlangıç teminatının inebileceği en düşük seviyeye “sürdürme teminatı” denilmektedir.
Futures Sözleşme Türleri:
- Emtia futures sözleşmeleri
- FX futures sözleşmeleri,
- Borsa Endeks futures sözleşmeleri,
- Faiz futures sözleşmeleri.
Opsiyon Sözleşmeleri (Options Sözleşmeleri)
Opsiyon sözleşmeleri alıcıya, ödeyeceği belli bir tutar karşılığında, belirli bir vadeye kadar, bugünden belirlenen bir fiyat üzerinden opsiyona dayanak teşkil eden bir malı, menkul kıymeti veya finansal göstergeyi satın alma veya satma hakkı tanıyan sözleşmelerdir. Satıcıya ise alıcının bu sözleşmeden doğan hakkını kullanması durumunda sözleşmeye dayanak teşkil eden malı, menkul kıymeti veya finansal göstergeyi satma veya alma yükümlülüğü getirmektedir.
Opsiyon Sözleşmelerinin Özellikleri
- Bir alım opsiyonunda dayanak varlığın spot piyasa fiyatı, kullanım fiyatından yüksekse bu opsiyon kardadır. Kullanım fiyatından düşükse zarardadır. Eğer eşit ise opsiyon başa baştır.
- Bir satım opsiyonunda dayanak varlığın spot piyasa fiyatı, kullanım fiyatının altında ise opsiyon kardadır. Kullanım fiyatından yüksekse zarardadır ve eşit ise opsiyon başa baştır.
- Alım opsiyonu alıcısının beklentisi dayanak varlığın fiyatının gelecekte yükselmesi iken, satıcısının beklentisi dayanak varlığın fiyatının gelecekte düşmesidir.
Opsiyon Sözleşme Türleri
- Alım Opsiyonu: Sözleşmeyi alan tarafa belli bir vadeye kadar veya vadede, belirli bir miktarda bir malı, menkul kıymeti veya finansal göstergeyi belirli bir kullanım fiyatından alma hakkı veren opsiyon sözleşmeleridir.
- Satım Opsiyonu: Sözleşmeyi alan tarafa belirli bir vadeye kadar veya vadede, belirli bir miktarda bir malı, menkul kıymeti veya finansal göstergeyi belirli bir fiyattan satma hakkı verir.
Opsiyon Sözleşme Tipleri
- Amerikan tipi opsiyonlar: Vadeden önce herhangi bir tarihte opsiyon alıcısı tarafından kullanılabilirler.
- Avrupa tipi opsiyonlar: Yalnızca vadesinde kullanılabilirler.
Swap Sözleşmeleri (Takas Sözleşmeleri)
İki tarafın belirli bir zaman dilimi içinde farklı faiz ödemelerini veya farklı para birimlerini karşılıklı olarak değiştirdikleri bir takas sözleşmesidir. Vadeli bir işlem olması ve risk içermesi gibi kriterleri dikkate alındığı zaman, swap işlemlerinin arbitraj işlemlerine yönelik istisna kapsamında değerlendirilmesi mümkün değildir. Bu nedenle de, swap işlemleri lehe alınan paraların Banka Sigorta Muamele Vergisi (BSMV)’ne tabi tutulması gerekmektedir.
Swap Sözleşmelerinin Özellikleri
- Swap işlemlerinde, faiz oranları ile döviz kurlarındaki değişmeler sonucunda ortaya çıkan riskin en aza indirilmesi amaçlanmaktadır.
- Kredi arbitrajı sayesinde işletmeler, fonlama maliyetlerini azaltabilir.
- İşletmelerde etkin aktif ve pasif yönetimi sağlarlar.
- Farklı piyasalara erişim imkanı sağlarlar.
- Yeni kredi kullanma maliyetinin altında bir maliyetle yeni kaynaklara ulaşım imkanı sağlarlar.
- Farklı vadelerle sözleşme imkanı sağlarlar.
- Üstlenilmiş olan riskleri azaltıcı veya ortadan kaldırıcı etkileri vardır.
- Ticari sırları korumaya olanak tanır.
Swap Sözleşme Türleri
- Faiz Swap Sözleşmeleri: Sabit faiz – değişken faiz swabı, değişken faiz – değişken faiz swabı, vadeden önce son verme hakkı veren swaplar, vadeli swaplar, faiz oranının sonradan belirlenmesi hakkını veren swaplardan oluşur.
- Döviz Swap Sözleşmeleri: Sabit faiz – değişken faiz swabı, değişken faiz – değişken faiz swabından oluşan swap sözleşmeleri.
- Diğer Swap Sözleşmeleri: Döviz opsiyon swapları, geçişli swaplar, birleşik swaplar ve ikili para swaplarından oluşan swap sözleşmeleridir.
çok güzel ve açıklayıcı bir makale olmuş teşekkürler.
Spot piyasalarda alım satım işlemlerini nasıl yapabiliriz?