İstatistiksel bir rapor olan ödemeler dengesi, her işlemin iki ayrı kalemle işlenmesi ile elde edilir. Bu gibi temel ilkeler üzerinden belirli dönemlerde açıklanan rapor, tüm ekonomik faaliyetleri muhasebeleştirmektedir.
Ödemeler dengesinde, bir ülkenin yaptığı ödemeler için negatif, başka bir ülkenin bu ülkeye yaptığı ödemeler için pozitif etki eden kalemler söz konusudur. Ödemeler bilançosunda bulunan kalemler; cari işlemler ve sermaye dengesi, net hata noksan, resmi rezervlerdir.
Şimdi ödemeler dengesi hakkında bilinmesi gerekenlere ve neden önemli olduğu konusuna göz atalım:
Ödemeler Dengesi Nedir?
Bir ekonomide yerleşik kişilerin, başka ekonomideki yerleşik kişiler ile belirli bir dönemde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin, belli ilkelere göre kayıtlarını elde etmek üzere hazırlanan istatistiksel rapora, ödemeler dengesi denir.
Tanımda bahsi geçen ekonomi, bir hükümetin yönettiği coğrafi bölge ve ülkedir. En çok akıl karıştıran kısım ise yerleşik kişi kavramıdır. Bunlar ise bir ekonomide 1 yıldan daha uzun süre ile devamlı ikamet eden, o ekonomi içinde faaliyette bulunan kişi ve kurumlardır.
Yerleşik kişiler; genel hükümet, parasal otorite olan merkez bankası, bankalar, diğer sektörler ve özel kişiler olarak sıralanabilir.
Bahsedilen ekonomik işlemler ise mal, hizmet, gelirler, finansal varlıklar ve yükümlülükler ile ilgili işlemler, ekonomide yerleşik kişilerden diğer ekonomideki yerleşik kişilere karşılıksız olarak reel veya finansal kaynakların sağlandığı transferlerdir.
Bir akım kavramı olan ödemeler dengesi, bir ülkenin vatandaşları ile geri kalan tüm ülke vatandaşları arasındaki işlemlerin sistematik kaydı olarak da tanımlanır. Bu nedenle dış ticaret dengesi veya dengeli ödemeler bilançosu gibi isimlerle de anılır.
Dış ticarete ilişkin bir amaçtır ve dış ödemeler bilançosunun eşitliğine dayanmaktadır. Genellikle 1 yıl gibi belirli zaman diliminde, iç ve dış ekonomik birimler arasındaki ekonomik akımların istatistiki durumunu gösteren bir bilançodur.
Ödemeler dengesi, muhasebe anlamındaki bilanço gibi andaki mali durumu göstermemektedir. Bir yıl içindeki ekonomik ve mali işlemlerin neden olduğu net açık veya fazlayı ortaya koymaktadır.
Bazı tanımlamalara göre; bir ülkenin dış ekonomik ilişkilerinin çok yanlı bir göstergesidir. Bu kapsamda, ekonomik yapıdaki uzun dönemli değişimleri yansıtma bakımından özellikle dış ticaret bilançosundaki gelişmeler önem taşımaktadır.
Özet olarak; bir ülkedeki gerçek ve tüzel kişiler ile devletin mal – hizmet alımları için veya yatırım amacıyla yaptığı bütün ödemeler negatif, diğer ülkelerin ilgili ülkeden aldığı mal ve hizmetler ile yatırımlar için yaptığı ödemeler ise pozitif etki eder.
Bu bilgiyle denklik durumu sonucuna göre ödemeler dengesi açığı veya fazlası söz konusu olmaktadır. Bu açık, bütçe açığı ile birbirine karıştırılmamalıdır.
Ödemeler Dengesinin Temel İlkeleri
En temel ilke; her işlemin iki ayrı kaleme, iki ayrı işaret ile kaydedilmesidir. Çifte kayıt olarak anılan bu ilkede, kayıtlardan birisi artı, diğeri eksi işaret alır. Bu kayıt sistemi ödemeler dengesinin sürekli dengede kalmasını sağlamaktadır.
Örneğin; yapılan mal ihracı, ihracat hesabına alacak olarak yani artı olarak kaydedilir. Diğer yatırımlar, varlıklar, efektif ve mevduat hesabına borç yani eksi olarak yazılır.
Ödemeler dengesi istatistiklerinde alacak (artı) olarak kaydedilen kalemler; mal ve hizmet ihracatı, yükümlülük artışı, varlık azalışıdır. Borç (eksi) olarak kaydedilen kalemler ise mal ve hizmet ithalatı, yükümlülük azalışı, varlık artışıdır.
Diğer bir temel ilke, mülkiyet değişimidir. Yani çift kayıt sistemi çerçevesinde ekonomik işlemlerin alacak ve borç kayıtları, mülkiyetin el değiştirdiği an yapılır.
Piyasa değeri ise başka bir ilkedir ve ekonomik işlemlerin kayda geçirilmesinde piyasa fiyatları esas alınmaktadır. Piyasa fiyatı ise işlemin gerçekleştiği, alıcı ile satıcının almaya ve satmaya razı oldukları fiyattır.
Ödemeler Dengesi Kalemleri Nelerdir?
Ödemeler dengesi temel olarak 5 kalemden oluşmaktadır. Bunlar;
- Cari işlemler hesabı
- Sermaye hesabı
- Finans hesabı
- Net hata noksan
- Rezerv varlıkları
Bazı yerlerde 4 ana kalemden oluştuğu bilgisi yer alırken, bunlarda ya finans hesabının ya da rezerv varlıkların listeye eklenmediğini görürsünüz. Ama yayımlanan rapora göz attığınız zaman bu 5 kalem yer almaktadır.
Bu beş kalemin toplamı ise sıfıra eşit olmalıdır. Yani;
Bu denklemdeki işaretler duruma göre eksi olarak yazılmaktadır. TCMB tarafından yayımlanan ödemeler dengesi istatistiklerini buradan inceleyebilirsiniz.
Cari İşlemler Hesabı
Ödemeler dengesini oluşturan ana hesaplardan birisidir. Cari denge ismiyle anılan bu hesabı; dış ticaret dengesi, net gelir dengesi, doğrudan transferler ve varlık gelirleri oluşturmaktadır.
Dış ticaret dengesi, bir ülkenin ihraç ettiği mal ve hizmetlerden elde ettiği gelirler ile ithal ettiği mal ve hizmetlere yaptığı ödeme arasındaki farktır. Mal ve hizmet dengesi olarak iki başlıkta incelenmektedir.
Net gelir dengesi ise ülke vatandaşlarının yurt dışından edindiği portföy varlıkları, doğrudan veya dolaylı yatırımlardan elde ettiği kar payları, sermaye kazançları gibi gelirler ile yurt dışında çalışan kişilerin kazandığı ücretler ve yabancılara ödenen kar payı, faiz arasındaki farktır. Birincil gelir dengesi olarak da anılır.
İkincil gelir dengesi olarak anılan doğrudan transferler ise yurt dışında çalışanların ülkeye gönderdiği paralar, ülkeye gelen doğrudan yabancı yatırımlar ve banka kredileridir.
Varlık gelirleri ise yabancıların satın aldığı devlet tahvili, hisse senedi, özel şirket tahvili, yabancı mevduatları, yabancı banka kredileri gibi gelirlerdir.
Cari işlemler hesabında bir açık oluşması durumunda bu açık, sermaye ve finans hesabındaki fazladan karşılanmaktadır. Eğer bu şekilde finanse edilemezse merkez bankası rezervleri kullanılmaktadır.
Eğer rezervlerden karşılanırsa; cari işlemler dengesi ile sermaye dengesinin toplamı, resmi rezerv değişimlerini verecektir. Cari işlemler hesabının resmi rezervler hesabından açık verilerek karşılanması durumunda, ödemeler dengesi açığı oluşacaktır.
Cari işlemler hesabındaki fazlanın, resmi rezervler hesabında fazla oluşturması durumunda da ödemeler dengesi fazlası meydana gelir. Resmi rezervlerde değişiklik oluşturmayan durumlar ise ödemeler dengesi olarak tanımlanacaktır.
Sermaye Hesabı
Sermaye transferler, üretilmeyen, finansal olmayan varlıklardaki değişimler bu hesapta incelenmektedir. Göçmen transferleri, kara parçası gibi maddi varlıklar, imtiyaz, telif, ticari marka gibi transfer edilebilir sözleşmeler ve maddi olmayan varlıklar bu grupta bulunur.
Finans Hesabı
Özel kuruluşlar ile kamu kurumları tarafından gerçekleştirilen kısa ve uzun vadeli uluslararası sermaye akımları bu hesapta izlenmektedir. Doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları, finansal türevlere yatırımlar, diğer yatırımlar finans hesabını oluşturan kalemlerdir.
Yatırımcının yerleşik olduğu ekonomi dışındaki bir ekonomiden yaptığı uzun vadeli yatırımlar, doğrudan yatırımlar olarak anılmaktadır. Tahvil, bono, hisse senedi gibi menkul kıymetlere olan yatırımlar ise portföy yatırımlarıdır.
Finansal türevlere yatırım da bir dayanak varlığın değerine bağlı ancak bu dayanak varlıktan bağımsız olarak alım – satımı yapan sözleşmelere yapılan yatırımlardır. Diğer yatırımlar; ticari krediler, krediler, döviz mevcutları, mevduat hesapları, diğer varlık ve yükümlülüklerdir.
Rezerv varlıklar da bu kalem altında bulunmaktadır. Merkez bankasının parasal altın ve döviz rezervleri, özel çekme hakları, IMF nezdindeki rezerv pozisyonu ve diğer alacak hakları, rezerv varlıkları oluşturmaktadır.
Net Hata Noksan
Hesaplar arasında oluşan farkların izlendiği kalemdir. Verilerin farklı kaynaklardan, değişik yöntemlerle elde edilmesi nedeniyle değerleme, ölçme ve kayıt zamanı farklılıkları oluşur.
Bu farklar ise artı veya eksi olarak bir sonuç doğmasına neden olur. Bu farklar taşıdığı işaretle birlikte net hata ve noksan kalemine kalıntı olarak kaydedilir.
Ödemeler dengesinde her işlem iki kez kaydedildiği için sonuçta bütün hesapların toplamının sıfır olması gerekir. Net hata noksan kaleminin kalıntısı ile toplam sıfıra eşitlenir.
Ödemeler Dengesi Neden Önemli?
Birçok yönden önemli bir gösterge olan ödemeler dengesi, bir ekonominin dış dünya ile olan tüm ilişkilerini gösterir. Bu nedenle belirli bir dönem ekonomiyi yönetenlerin başarılı olup olmadığını anlamaya yardımcı olur.
Ödemeler dengesi, ekonominin mevcut ve gelecekteki durumu ile hükümetlerin uygulayabilecekleri politikalar hakkında fikir verdiği için de önemli bir ekonomik göstergedir.
Ödemeler bilançosunun açık veya fazla vermesi, alt hesaplardaki dengesizlikler milli ekonomi üzerinde önemli etkiler yaratmaktadır. İstihdam düzeyinden faiz oranlarına, enflasyondan döviz kurlarına, dış borçlardan rezervlerdeki değişmelere kadar birçok temel makroekonomik parametreyi etkiler.
Ekonomiyi yöneten resmi kişi ve kurumlarca yakından izlenen göstergede açık olması durumunda, bunları kapatmaya yönelik politikalar uygulanmalıdır. Fazla durumunda da tersi yönde politikalar söz konusudur. Bu sayede ekonomide dengeye ulaşılabilir.
Bir ekonomide gelişmeleri önden görüp, ortaya çıkabilecek olumsuz durumlara yönelik önlem almak gerekir. Ödemeler bilançosu, yönetimdeki Hazine ve Maliye Bakanlığı, merkez bankası gibi kurumlar tarafından sürekli incelenir.
Örneğin; ülkede dış açıkların fazlalaştığı durumlarda, talep fazlalığına bağlı olarak gelecekte döviz kurlarında yükseliş beklenir. Merkez bankası bunu önlemek için piyasaya müdahale eder ve döviz satmaya başlar. Bu şekilde döviz kurlarındaki yükselişi önleyebilir.
İhracatçı, ithalatçı ve dış yatırım yapan firmalar için de önemli bir ekonomik göstergelerdir. Bu firmalar genel olarak gelecekte döviz kurlarındaki gelişmeleri ödemeler bilançosu kayıtlarına bakarak bugünden tahmin ederler. Bu şekilde de ihraç fiyatlarını belirler, ithalat yapmaya karar verir.
Dış yatırımcılar ise yatırımların maliyeti ile getirisini tahmin etmek için ödemeler bilançosunu izlerler. Aynı zamanda yabancı bir ülkenin ödemeler bilançosunu izleyerek o ülkede yatırım yapıp yapmamaya karar verebilir.
Bankalar tarafından da ödemeler dengesi önemli bir göstergedir. Döviz pozisyonlarını ayarlarken, döviz bazında kredi verirken, iştiraklerde bulunurken, döviz kurlarında meydana gelmesi muhtemel olan değişimleri tahmin etmelidir. Bunu ödemeler bilançosundaki gelişmelerden anlamak mümkündür.
Dünya Bankası, IMF, Avrupa Yatırım Bankası gibi kredi veren kuruluşlar, kredi vermeden önce diğer verilerle birlikte ödemeler bilançosunu da izlerler. IMF, ödemeler bilançosundaki gelişmelere göre ülke için rapor hazırlar ve bu şekilde ona yeşil ışık yakıp yakmamaya karar verir.
