Dünyanın en önemli kaynaklarından birisi olan petrolün yönetim şeklinin zor olduğunu tahmin edebilirsiniz. Her biri petrol gücünü elinde bulunduran ülkeler arasında bir karmaşa çıkmasını önlemek gerekir.
OPEC isimli örgüt petrol rezervlerinin üçte ikisini elinde bulunduran 12 ülkeyi temsil eder. Dolayısıyla petrol politikalarını koordine eder. En önemlisi de siyah altının arzını yönetmeyi amaçlayan bir karteldir.
Şimdi bu örgütü daha yakından tanıyalım:
OPEC Nedir?
Tam adıyla Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü’dür. Dünyanın en büyük 14 petrol ihracatçısı ülkesinden oluşmuştur. Üyeleri, petrol ihracatı anlamında dünya devi konumundadır.
Üye ülkelerin petrol politikalarını koordine etmek ana görevlerindendir. Ayrıca üye ülkelere teknik ve ekonomik yardım sağlamaktadır.
1960 yılında kurulan örgüt, hem üretici hem de tüketici ülkelerin yararı için petrol arzını yönetmeyi amaçlar. Petrol haberlerine aşina biriyseniz üretim kısıtlaması kararını duymuşsunuzdur.
Arzı azaltıp, piyasayı dengelemek adına örgüt üyeleri Haziran ayında ortak bir karar alındı. Karar öncesinde talep neredeyse sıfırlanmıştı. Bunun için üretimi kısarak, fiyatların düzelmesi için destek verildi.
İstikrarlı bir petrol piyasası oluşturmaya çabalayan örgüttür. Ayrıca petrol fiyatlarının adil olmasını sağlamak kurulmuştur.
Gelişmekte olan ülkelerden bazılarının ekonomisi, petrolden elde edilen gelir ile ayakta kalır. İşte örgütün temelleri, ekonomisi petrolden güç bulan 12 ülke tarafından 1960 yılında atılmıştır.
Dünyadaki doğal gaz rezervlerinin üçte biri de bu örgütün elindedir. Ayrıca petrole yatırım yapmış olanların çıkarlarını gözetmek de bu örgütün işlevlerindendir.
Petrol piyasasında görülen dengesizlikler ile 1960 yılında örgütün kurulması için bir araya gelinmiştir. Şu an dünyanın farklı bölgelerinde üretilen petrolün büyük kısmında konfederasyonun katkısı vardır. Üretim, fiyatlar, tüketim, tedarik, politikalar, ithalat, ihracat ve piyasalar gibi konular örgütün ilgi alanına girmektedir.
Belirlediği amaçlar doğrultusunda üyeleriyle organize hareket etmektedir. Ayrıca burada alınan kararlar petrol fiyatlarını etkiler. Dolayısıyla ülkemiz ekonomisi de kuruluşun kararlarını yakından izler.
OPEC Ne İş Yapar?
Petrol ender bulunan bir kaynaktır. Dolayısıyla bütün ülkeler bu kaynak bakımından zengin değildir. Orta Doğu Bölgesi, bu anlamda zengindir.
Örgütün oldukça geniş bir faaliyet alanına sahip olduğundan daha önce bahsetmiştik. Yalnızca petrol ihraç ettiğini bilmeniz görev tanımı için yetersiz kalabilir. Dolayısıyla ne iş yaptığını daha detaylı açıklamamız gerekir;
Kuruluşa üyeliği bulunan ülkelerin petrol politikalarını birleştirmeye çalışmak, birbirleriyle uyumlu hareket etmelerini sağlamak ve bağımsız olarak petrol üretenlerin örgütün çatısı altında dayanışmalarını kuvvetlendirmek gibi önemli işlevleri vardır.
Petrolün hangi fiyatlardan alıcı bulacağını ve ne kadar üretim yapılacağını belirlemesi açısından kartel olduğunu da söyleyebiliriz.
Örgütün temel faaliyetleri arasında petrol piyasasını düzenleyip kontrol altına almak vardır. Dünyadaki petrol üretiminin yarısından çoğunu gerçekleştiren bir örgüt olarak, yeri ve önemi azımsanamaz.
Petrolden sağlanan gelirin sektöre yatırım olarak kullanılmasını sağlar. Fiyatlardaki gereksiz ve tehlikeli oynaklıkları en aza indirgemeye uğraşır. Kurucu anlaşmasının bir maddesinde örgütün temel amacı şöyle belirtilir;
Her örgütün olduğu gibi onun da kuruluş amaçları vardır. Bunlardan bazıları;
- Örgüte üye ülkelerin petrol politikalarının birbiri ile uyuşmazlığa düşmesini önlemek.
- Üye ülkelerin çıkarlarını adil bir biçimde gözetmek.
- Üye ülkelerin en fazla nasıl kar edebileceğine çözüm getirmek.
- Petrol üretiminde aktif olan ülkelerin kazançlarını düşürmemeye çalışmak.
- Petrol ithal eden ülkelerin ihtiyaçlarına zamanında ve yeteri kadar cevap verebilmek.
- Doğaya ve çevreye duyarlı faaliyet yürütmek.
- Petrole yapılan yatırımlarda haksızlıkların önüne geçmek.
- Üyeliği bulunmayan ülkelerle de dayanışma içerisinde olmak.
- Petrol tüketen ülkelerin verimli, ekonomik, planlı ve daha az zararlı bir tüketim yapmasına yardımcı olmak.
Örgüt hakkında daha fazla bilgi için resmi web sitesini ziyaret edebilirsiniz.
OPEC’in Önemi
Örgüt, kurulduğu tarihten günümüze kadar küresel enerji toplulukları arasında saygın bir konumdadır. Buraya kadar anlattıklarımızda vurguladığımız gibi, petrol piyasasında istikrarlı fiyatlar sağlayan örgüt, petrol üretimine de ciddi katkılar sağlayarak ekonomide önemli bir yer tutmaktadır.
Petrol fiyatlarındaki oynaklığı azalttığı için bile, ekonomide yaşanan olumsuzlukların önüne geçer. Çünkü dünyadaki ülkelerin büyük bir bölümü, zamansız fiyat değişimlerinden etkilenir.
Eğer bu örgüt kurulmamış olsaydı, ham petrol üretimine bireysel olarak katılan ülkeler geliri en üst seviyeye çıkarmak için daha çok çaba göstermek durumunda kalacaktı. Rekabet de kaçınılmaz olunca, fiyat düşürmek onlar için kaçınılmaz olabilirdi.
Hükümetler arasındaki ilişkilerde belirleyici unsurun enerji kaynakları olduğu gerçeği göz ardı edilmemelidir. Böyle bir ortamda petrol, en sık kullanılan girdilerden bir tanesidir. Örgütün bu kaynak üzerinde çalışıyor oluşu onu daha önemli yapar.
Günümüzde dünya üzerindeki kanıtlanmış petrol rezervlerinin yaklaşık beşte dördüne sahip olduğunu iddia eden konfederasyon, aynı zamanda üretimde de ciddi payı olduğunu savunmaktadır.
OPEC’in Kuruluşu
1660’larda artan petrol ihtiyacına rağmen fiyatlar düşük kalmaya devam etmiş ve bu düşüşler uzun yıllar sürünce atılan adımlar böyle bir örgütün kurulmasıyla sonuçlanmıştır.
Teşkilat, henüz kurulmadan önce küresel petrol piyasası “Yedi Kız Kardeş” olarak anılan çokuluslu petrol şirketlerinin hakimiyeti altında idi.
Bu şirketler ham petrol fiyatlarını özellikle düşük tutuyor, üretici ülkelere düşük miktarlarda ödeme yapıyor ve kendileri yüksek kar elde etmeye çalışıyordu. Petrol arzını ve fiyatlarını düzenleme ihtiyacı doğmuştu.
1960’lı yıllarda görülen bu olumsuz durum, ham petrol fiyatlarındaki düşüşlerle sürüyordu. Durum ciddi boyuta ulaşınca buna çözüm getireceği düşüncesiyle Venezuela’dan bir kongre başlatma önerisi geldi.
Takvimler 10 Eylül 1960’ı gösterdiğinde Irak’ın başkenti Bağdat’ta başlatılan Kongre’de Venezuela, İran, Irak, Suudi Arabistan ve Kuveyt yer aldı. Bu 5 ülke, örgütün kurucu üyesi olarak kayıtlara geçti.
Başlatılan kongre, 14 Eylül 1960 tarihinde “Organization of Petroleum Exporting Countries”in yani kısa adı ile OPEC’in kurulmasıyla sonuçlanmıştır. 5 ülke ile kurulan örgüte ilerleyen yıllarda Katar, Libya, Endonezya, Birleşik Arap Emirlikleri, Cezayir, Nijerya, Ekvador ve Gabon da üye olmuştur.
Bu ülkelerin örgüt bünyesine sonradan dahil olmasının bazı gerekçeleri vardır;
Örgütün kurulmasıyla birlikte ekonomik rekabet güvenli bir ortama taşınmıştır. Petrol sektörünün yaşadığı olumsuzluklar da azalmaya başlamıştır. Bunu gören ülkeler de organizasyona üye olmayı seçmiştir.
Kuruluştan 2 yıl sonra örgütün Başkanlığına Suudi Arabistan Petrol Bakanı Şeyh Ahmed Zeki Yamani getirilmiş ve kendisi 1986 yılına kadar görevde kalmıştır.
Kurulduğu günden bugüne kadar küresel enerji piyasasının biçimlenmesinde rol oynayan ayrıcalıklı örgütlerden biri olmuş, hal böyle olunca da dünya ekonomisi ve enerji piyasasının gidişatına yön veren belirleyici bir örgüt konumuna gelmiştir.
OPEC’e Üye Ülkeler
Yukarıda açıkladığımız gibi 5 ülke kurucu rolünü üstlenmiş, sonradan 7 ülke örgüt bünyesine katılmıştır.
2020 yılının Ocak ayı itibarıyla 14 ülke üyedir. Bu ülkeleri ve kuruluş yıllarını şöyle listeledik;
Kurucu ülkeler;
- Venezuela
- Suudi Arabistan
- İran
- Irak
- Kuveyt
Venezuela, 2015 yılının verilerine göre dünya petrol rezervi sıralamasında en üst sıradadır. Bu da dünya üzerindeki petrol rezervinin %18’ine Venezuela’nın sahip olduğu anlamına gelir.
Şimdi de sonradan katılanlara göz atalım;
- Katar, 1961 Aralık
- Endonezya, 1962 Aralık
- Libya, 1962 Aralık
- Birleşik Arap Emirlikleri, 1967 Kasım
- Cezayir, 1969
- Nijerya, 1971 Temmuz
- Ekvador, 2007 Kasım
- Gabon 1975 yılında üye olup 1995 yılında ayrılmıştır. 2016 yılının Temmuz ayında yeniden katılmıştır.
- Angola, 10 Ocak 2007
1 Ocak 2019 tarihinde Katar, üyeliğini sonlandırmıştır. Halihazırda 14 üyesi bulunmaktadır. Örgüte üye olan ülkelerin temel gelir kaynağı petroldür.
Örgüte üye olabilmek için herhangi bir ayrıcalığa gerek yoktur. Net petrol ihracatçısı bir ülke konumunda olmak ve petrol konusundaki çıkarları OPEC ile örtüşen ülkeler üye olabilirler.
Örgüte üye ülkeler aşağıdaki etkenlerden dolayı birbirlerinden ayrışır;
- Petrol rezervlerinin büyüklüğü
- Coğrafya
- Din
- Ekonomik ve politik çıkarlar
Kuveyt, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin petrol rezervleri oldukça üst seviyelerdedir. Bu ülkelerin ekonomileri de çok güçlüdür. Bu da onların üretim ayarlama konusunda esnekliğe sahip olduklarını gösterir.
OPEC Merkezi Neden Viyana’dadır?
Örgüt, ilk kurulduğunda merkezi İsviçre’nin Cenevre kenti olarak seçilmiştir. Fakat 1 Eylül 1965 tarihinde Avusturya’nın başkenti Viyana, genel merkez olarak değiştirilmiştir.
Yılda minimum iki kez, kuruluşun yetkilileri Viyana’da toplanır ve burada uyulacak politikalar belirlenir. İdare ve araştırma merkezinin de bulunduğu Viyana, kuruluşun geçmişinde önemli bir yere sahiptir.
Öyle ki 1973 yılında burada toplanan konferansın ardından petrol fiyatlarında ciddi bir yükseliş meydana gelmiştir. Bu da o dönemlerde örgüt bünyesindeki ülkelerin gelirlerini artırmasına yardımcı olmuştur.
OPEC’in Dünya Petrolü Üzerindeki Etkisi
Öncelikle ülkemizin petrole ihtiyaç duyan bir ülke olarak sıkça petrol ithal ettiğini söylemeliyim. Bu sebeple fiyatlardaki değişim, Türkiye’ye direkt yansımaktadır.
Buraya kadar anlattıklarımızda belirttiğimiz gibi petrol piyasası üzerinde etkisi olan bir örgüttür. Fakat, kurulduğu yıllarda petrol fiyatları üzerinde sınırlı bir etkisi vardı.
1966 yılında alınan bağlayıcı karar ile; üye ülkeler tek taraflı şekilde petrollerin fiyatını belirleme yetkisi kazanmıştır.
1970’li yıllara gelindiğinde, küresel ham petrol fiyatları üzerinde daha büyük bir söz sahibiydi.
1973 yılının sonlarına doğru Viyana’da 35. Konferans toplandı. Burada alınan kararla petrol fiyatları %70 zamlanmış ve böylelikle konfederasyonun kararları dünya petrol petrol piyasasında önemli olmaya başlamıştır.
1980’li yılların başından itibaren kuruluş, petrol fiyatlarını daha az etkileyebilir hale gelmiştir. Çünkü sanayileşme yolunda ilerleyen Batılı ülkelerin örgüte bağımlılığı azalmıştır. Bu durumda şu sebeplerin etkili olduğunu söyleyebiliriz;
- Batılı ülkelerin özellikle kömür ve nükleer enerji olmak üzere farklı enerji kaynakları ile ilgilenmeye başlaması
- Batılı ülkelerin kendi bölgelerinde petrol arama çalışmaları başlatması
- Enerji talebinin azaltılmaya uğraşılması
- Petrol ihtiyaçlarını Meksika ve SSCB gibi ülkelerden karşılama çabaları
Petrol fiyatları, arz ve talepten kaynaklı olarak değişim göstermektedir. Dünyanın en büyük ekonomilerinden olan ABD ve Çin büyümeye devam ettikçe oralarda talep de artacaktır. Bu sebeple petrol fiyatları tırmanabilir.
Petrol bakımından oldukça zengin olan Suudi Arabistan’ın günümüzde söz konusu kuruluş üzerindeki etkisi azalmıştır. Fakat bu örgüte üye olup en fazla petrol ihraç eden ülke olarak uzun yıllar boyunca fiyatlarda belirleyici rol oynamıştır.
